АГЫН БУРЯАД БҮҺЭТЭЙ ХҮНЭЙ
ҮНДЭҺЭН ХУБСАҺАНАЙ НЭРЭНҮҮД


Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Һүүлэй үедэ буряад арад өөрынгөө түүхэдэ, түрэл хэлэндэ, заншалта соёлдоо анхаралаа табидаг болонхой. Ямаршье арадай хэлэн, тэдэнэй тоодо буряад хэлэн, арадай түүхэтэй, заншалта соёлтой нягта холбоотой. Тиимэһээ буряад хэлэнэй сангай үгэнүүд яажа буряад арадай хүгжэһые, ямар шатануу-дые дабаһыень, ямар арадтай харилсаатай байһыень гэхэ мэтэ мэдээсэл үгэнэ. Мүнөө үеын буряад хэлэнэй соёлдо хабаатайе, тэрэнэй лингвистическэ, этно-культурна факторнуудай хүгжэлтэ болон харилсаа буряад хэлэнэй сан харуулна.

Арадай үндэһэн хубсаһан ямаршье арадай түүхэдэ, соёлдо ехэхэн һуури эзэлдэг. Үндэһэн хубсаһанда энэ арадай ажабайдал, нютагайнь байгаали, шажан мүргэл, абари зан онсо нүлөө оруулжа, гансал энэ арадта хабаатай дүрсэ шэнжэтэй болгоно. Энэ хубсаһан хэдэн олон үеын хүсэл шадабаряар оролдолгоор байгуулагдадаг.

Агын буряадууд бүгэдэ буряад шэнги табан хушуу малаа үдхэжэ, арһа, нооһо, шүрбэһэ бэлдэжэ, бүхы үмдэхэ хубсаһаа өөһэдөө оёжо байһан. Үндэһэн хубсаһаниинь малай арһаар, нооһоор оёгдоһон, сагай уларилда, ажабайдалда тааруулагдаьан юм. Жэшээлхэдэ: дэгэл мориндо мордоходонь, мори унаад ябахадань, зохид байһан, юундэб гэхэдэ, үргэн хормойтой, арһаар оёгдоһон.

Бүһэтэйшүүлэй хубсаһан гэхэдэ, гадар хубсаһан, малгай, гутал болоно. Гадар хубсаһан — дэгэл.

Үбэлэй дэгэл ехэнхидээ хониной арһаар оёгдодог байгаа. Оёгдоһон хониной арһанһаа боложо, иимэ бүлэгүүдтэ хубаарна: нэхы дэгэл — үбэлэй хониной арһаар оёгдоно, хурьган дэгэл — хурганай арһаар оёгдоно, һагса дэгэл – жэл хүрөөгүй хурьганай арһаар оёгдоно, хуулидха дэгэл – нооһыень хайшалһанай удаа, зунай гү, али намарай арһаар оёгдоно, һарьмай дэгэл – үһыень зулмаагаад, зун үмдэхэеэ бүдэй хоморто оёдог бэлэй.

Хониной арһанһаа гадна хаа-яа гүрөөһэнэй арһаар оёһон дэгэл үмдэдэг байгаа, энэнь һорһон дэгэл гэжэ нэрэтэй.

Урдандаа Агын буряадууд Хитадһаа арһа шүрбэһөөр, һү мяхаар андалдажа гү, али худалдан абажа, элдэб янзын бүд асардаг һэн. 19-дэхи зуун жэлһээ ород гүрэнэй бүд баһа абалсадаг болоо. Тиигэжэ эдэ бүдөөр дэгэлэй гадар оёжо, шэршүү дэгэл, магнал торгон дэгэл, даалин дэгэл, хилэн дэгэл, тансаран дэгэл оёжо үмдэдэг байгаа.


Цыренжап Сампиловай зураг

Бүһэтэй хүн номон дэгэл үмдэдэг. Һомон дэгэл заха, энгэр, тобшо, хам-сы, бүһэ, туруу, хормойһоо бүридэнэ.

Буряад зон дэгэлэй заха ехэ зохидоор тааруулан гоёожо, гурбан үнгын хургыгаар, булганай, шэлүүһэнэй, хурьганай арһаар тааруулан оёдог юм. Заха бодомол ба һэхэмэл гэжэ илгарна. Захадаа алтан, мүнгэн, зэд, улаан шүрэ тобшонуудые хададаг. Тиихэдээ буряад дэгэл дээдэ, дунда, доодо гэжэ гурбан тобшотой. Дээдэ тобшо хэшэг буянай, дунда тобшо үнэр баянай, доодо тобшо адууһа малай баялигай гэһэн удхатай.

Дэгэлэй энгэр эхэнэршье, эрэшье илгаагүй заалһаа баруун талаһаа бай-даг. Буряад зоной хубсаһан бултадаа ямар бэ нэгэ удхатай, тайлбаритай байһан. Юундэ баруун гар талаһаа болоноб гэхэдэ, зөөриин хэшэг, һайн юумэн баруун гараар ороод, һалгай гараар гарашадаг, муу юумэн, гарза гай һалгай гараар ородог гэжэ хэлсэдэг юм. Тиимэһээ баруун гараараа үгэдэг, абадаг гээшэбди. Эрэ хүнэй энгэр хоёр янзын байгаа: үргэн, нарин. Үргэн энгэрэй сагаалса гэжэ нэрэтэй дээдэ таладань хүхэ гү, али сайбар хургы, дундань хара хилэн, доодо тээнь улаан торгон бүд оёгдодог байгаа.

Ханшынь (литературна хэлэндэ хамсы) халюун, булган гү, али хара хилэн туруугаар дүүрэдэг. Туруун гэжэ үгэ эндэ шэлжэһэн удхатайгаар хэрэглэгдэнэ. Туруунай нюур талань нюдарга, ара талань туруун гэжэ нэрэтэй.

Дэгэлээ заабол бүһэлхэ ёһотой, тиимэһээ эрэ хүниие бүһэтэй хүн гэдэг ха юм.

Бэһэеэ (литературна хэлэндэ бүһэ) ехэнхидээ улаан дурдам торгоор, утаһаар хэдэг. Эрэ хүнэй һүр һүлдын, хэшэг буянай тэмдэг гэжэ бэһэеэ нари-наар абажа ябаха хэрэгтэй.

Бүһэтэйшүүл дэгэл дээрээ сээжэбшэ, энгэртэй сээжэбшэ хантууза, хамсытай хүрмэ үмдэдэг байгаа. Сээжэбшын гадарынь элдэб янзын бүд, доторынь хурьганай, тугалай, ангайшье арһан байдаг. Хүрмэ – үргэн хамсытай, хүлхэгэр, хубсаһан дээрэ үмдэхэеэ оёдог байһан. 20-дохи зуун жэлэй 70-аад онһоо пупайха («фуфайка» гэжэ ород үгэ буряадшалһан ) ород жилет шэнги аад, хурьганай арһан дотортой, халсагай хурьганай арһаар хүбөөлжэ, гадарынь монгол хээтэй торгон бүдөөр оёно.


Агада буряадууд шэгэбшэтэй малгай, тооробшо малгай, юудэн, маахууза малгай дэлгэрһэн һэн. Буряад шэгэбшэтэй малгайн гол түлэб хүхэ оройень улаан шүрэ һуулгаһан мүнгэн дэнзэ шэмэглэнэ. Энэнь алтан шаргал наранай тэмдэгтэй. Мэдээжэ эрдэмтэн Ц. Б. Цыдендамбаевай хэлэһээр, дэнзэ гэжэ үгэ хитад хэлэнһээ абтаһан. Дэнзэ дороһоо улаан торгон сасаг наранай элшэ мэтэ сасарна. Малгайн орой 11 гү, али 8 хүшөөһөөр шэрэгдэн оёгдодог. Энэнь Хориин 11 эсэгэ (галзууд, хуасай, хүбдүүд, гушад, шарайд, харгана, худай, бодонгууд, халъбан, сагаан, батанай) гү, али Агын 8 эсэгэ (галзууд, харгана, хуасай, хүбдүүд, шарайд, бодонгууд, худай, сагаан) тэмдэглэнэ. Тооробшо малгай дүрсөөрөө һэеы гэртэ адли. Малгайнгаа оройе олон дабхар бүдөөр хатуу болотор няагаад, 11 оёдолоор шэрэжэ, захыень хилэнгээр, халюугаар хүбөөлдэг. Үбэлэй сагта нэхы хониной арһаар оёһон маахууза малгай ажалай малгай болодог бэлэй. Иимэ малгай, иимэ маахууза гэжэ үгэ бэшэ буряад нютаг хэлэнүүдтэ бидэ олоогүйбди. Хура борооной ороходо, сэмбээр оёһон юудэн малгай эгээл хэрэгтэй һэн.

Агын буряадуудай бүхы буряадууд шэнги арһан, хүдэһэн, булгайр, һарьмай гутал, ябаган гутал, бүд ба арһан шархи, иишэгэ, эрмэгтэй гутал, бэрсэ гутал оёжо үмдэдэг байгаа.

Эрмэгтэй гутал иимэнүүд зүйлһөө бүридэнэ: түрии, хабшааһан, зуузай, хоншоор, эрмэг. Эрмэгтэй гуталай эрмэгынь газарай хүрьһэ эбдэхэгүй гэжэ дээшээ хитагар байдаг. Бэрсэ гуталай эрмэг бүри ехэ хитагар юм.

Бүһэтэйшүүлэй дотор хубсаһан гэхэдэ тэбхэр һугатай самса, тэбхэр алатай, ташаатай, нимгэн бүдөөр, зулмааһан һарьмай арһаар оёһон үмдэн. Энэ үмдэн мориндо мордоходонь, аятай зохид, тааруу. Үбэлдөө хурьганай, ямаанай, хониной арһаар үмдэ оёжо үмдэдэг һэн. Бүд, арһан гуталаа доошоо унахагүйнь тула түнгэ гэжэ арһан уяагаар татуулаад ябаа.

Хүйтэнэй сагта буряадууд ямаан даха дэгэл дээрээ үмдэдэг, хүлдөө хониной, ямаанай арһаар оёһон дугты, зунай сагта бороо, һалхинда сэмбэ суба бэедээ, юудэн гэжэ малгай үмдэдэг байгаа.

Баяшуул ба үгытэйшүүлэй хубсаһан дүрсэ түхэлөөр адли байбашье, оёгдоһон арһанайнгаа, бүдэйнгөө шанараар илгардаг байгаа.

Үндэһэн буряад хубсаһанай нэрэ томьёонуудые харахада, эдэ үгэнүүд олон, хэлэнэй сан энэ шэглэлээр баян. Тус нэрэнүүд ниитэ монгол, тиигэбэ-шье абтаһан үгэнүүд дайралдана. Жэшээнь: хитад хэлэнһээ – хантууза, дэнзэ, манжа хэлэнһээ – хүрмэ, араб хэлэнһээ – суба, ород хэлэнһээ – пупайха г. м.


Ц. Б., БАЗАРОВА
“Алтаргана-2010” эрдэм шэнжэлгын хуралай
элидхэлнүүдэй согсолбори, Улаанбаатар, 2010


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>