Баярма Цырендоржиева,
Янжима Ивахинова

 

 “БУРЯАД ХЭЛЭН”

5-9-дэхи классуудта үзэгдэхэ сахим номой
методическа дурадхалнууд

«Буряад хэлэн» гэһэн сахим номой 2-дохи заhагдаhан, нэмэгдэhэн хэблэлэй “Методическа дурадхалнууд” нэн түрүүн үндэhэтэнэй hургуулинуудай программын ёhоор зохёогдоhон хадаа “Буряад хэлэн-түрэл хэлэн” гэһэн программааршье, тиихэдэ “Буряад хэлэн – гүрэнэй хэлэн”,  “Буряад арадай соёл” гэһэн программааршье заадаг буряад хэлэн болон литературын   багшанарта, мүн  хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй хүмүүжүүлэгшэдтэ зорюулагдажа бэшэгдэнхэй. Энээнһээ гадуур тус методическа дурадхалнууд  буряад хэлээрээ мэдэсэеэ хурсадхаха, буряад арадай соёл болбосоролтой, ёһо заншалтайнь танилсаха дуратайшуулда, тиихэдэ гэртээ үхибүүдтэеэ буряад хэлэ үзэхэеэ һанаһан түрэлхидтэ туһа үзүүлхэ аргатай.

«Буряад хэлэн» гэhэн сахим номоймнай гол зорилго хадаа мультимедийнэ аргануудые хэрэглэн, һурагшадые хэлэндээ түшэглэхэ нангин мэдэрэлтэй, буряад хэлэеэ сэдьхэл зүрхэндөө  дүтөөр һанаха, мэдэхэ хүсэлынь дэмжэлгэ болоно.

Тус зорилго бэелүүлхэдээ, багшанар номой арга боломжонуудые үргэнөөр хэрэглэжэ, медодикын талаар хэшээлнүүдээ шэнэдхэхэ, һэргээхэ, мүн үзүүлбэриин материал  үргэнөөр хэрэглэхэ зэргэтэй. 

«Буряад хэлэн» гэhэн электрон номоймнай үшөө нэгэ ехэ зорилго хадаа hурагшадтаа арадайнгаа түүхэ, ёhо заншал, соёл болбосорол ойлгуулха, түрэл хэлэн дээрээ ямаршье һэдэбээр хөөрөө дэлгэхэ аргыень хүгжөөлгэ болоно. Тиимэhээ буряад хэлэнэйнгээ грамматика үзэжэ байхадаа, hурагшаднай номой бусад хубинуудта хандажа, үзэжэ байhан һэдэбээ бэхижүүлэнгээ, арадайнгаа хүгжэлтэ тухай мэдэсэтэй болохые оролдохо болоно. Өөрынгөө ажалда хэрэглэжэ, яhала hайн дүн харуулhан аргануудаймнай нэгэн - hурагшадайнгаа аман хэлэ хүгжөөлгэдэ тааруулhан элдэб түхэлэй даабаринууд эндэ үгтэнэ. Буряад хэлэнэй бүхы хубинуудаар үгтэhэн даабаринуудые дүүргүүлжэ байхадаа, hурагшадай холбоо хэлэлгэдэ залан оруулхаар удхатай мэдүүлэлнүүдые анхармаар.

Тиихэдэ һурагшадаа гансашье хөөрөө дэлгүүлжэ һургаха бэшэ,  мүн уншаха, бэшэхэшье дүршэлынь хүгжөөхэ гэһэн зорилго авторнууд урдаа табиһан байна. Үшөө нэгэ зорилго гэхэдэ, орфоэпиин, зүб бэшэгэй дүримэй, лексикын, грамматикын эрилтэнүүдые баримталжа һургаха, дунда һургуулиин программын хэмжээгээр буряад хэлэнэй байгуулга шудалуулха болоно. Энээнһээ гадуур  электрон номой һэдэбүүдые компьютерай дэлгэсэһээ хаража, жэшээнь, абяа үгүүлһэн даабаринуудые дүүргэхэдээ, сээжэ бэшэг бэшэхэдээ, һурагшадай дуулаха, абяа илгаруулха  шадабаринь хүгжэнэ.

Тус сахим ном зохёоходоо, авторнууд электрон ном бэшэлгын тон һүүлшын нэбтэрүүлэгдэһэн эрхим дүй дүршэл хэрэглэһэн байна.

Сахим номой байгуулга тухай хэлэбэл, 9 ехэ бүлэгтэй. Энэ хадаа буряад хэлэнэй грамматикын  4 хубитай бүлэг (“Фонетикэ”, “Лексикэ”, “Морфологи”, “Синтаксис”),  удаань “Буряад юртэмсэ”, “Уран үгын абдарһаа”, “Уран бэлигэй дээжэһээ”, “Багшын дүршэлһөө”, “Наадан һурая” гэһэн 5 бүлэг тус тустаа өөрын бүридэлтэйгөөр, өөрын тусхай байгуулгатайгаар  үгтэнхэй.

Тус методическа дурадхалнууд соо гол түлэб буряад хэлэнэй грамматика үзэхэдэ зорюулһан  бүлэгүүдые тодорхойгоор харая. Буряад хэлэнэй байгуулгатай холбоотой бүлэг 4 хубиһаа бүридэнэ:

  1. Фонетикэ
  2. Лексикэ
  3. Морфологи
  4. Синтаксис

Эдэ бүлэгүүд удхаараа удаа дараалан ябаһан теоретическэ һэдэбүүдээр хубаагданхай. Һэдэб бүхэнэй  бүридэл нэгэ адли: нэгэдэхеэр, уншаад хадуужа абаха теоретическэ тодорхойлолго (мэдээсэл),  хоёрдохёор, 10-һаа үсөөн бэшэ даабари дүүргэхэ, тэдээнэй 6 гү, али 6-һаа үлүү даабаринь  – уншаһан, гараһан грамматическа тайлбарияа хэр зэргэ ойлгоһоноо сэгнэн, һурагшын мэдэсэ бэхижүүлхэ  дасхалнууд,  4 даабаринь – һурагшын мэдэсэ сэгнэхэ шалгалтын дасхалнууд. Сахим ном соо бүхы дээрээ 2075 дасхал, тэрэнэй тоодо хиналтын 1191, шалгалтын 884 даабари тодхоогдонхой.

Дасхалай 6 даабари тухай тодорхойгоор хэлэхэдэ, һорилгын дасхал гэжэ нэрлэжэ боломоор, тиихэдээ һурагша ямар нэгэ даабари дүүргэжэ ядалдаа һаа, дахин-дахин теоретическэ хубида, грамматикын нэрэ томьёогой толидо, грамматикын хүсэнэгтэ хандажа, һэдэб дабтаад, даабарияа дүүргэхэ аргатай. Ондоогоор хэлэбэл, һорилгын хубида һэдэб хүсэд ойлгоогүй һурагшада “туһа хүргэхэ” арга боломжо хараалагданхай. Иимэ арга, психологуудай һанамжаар,  һурагшадай үзэжэ байһан хэшээлдээ хандасыень бүхы дээрээ һайжаруулдаг. Энэ даабаринуудай эрилтээр, хэрбэеэ һурагша даабари буруу дүүргэһэн байгаа һаа, тэрэл даабарияа оло дахин  хэжэ туршаха аргатай. Мүн һуража байһан хүн өөрынгөө дураар дабтахаяа һанаһан хэрэгтэй һэдэбһээ һорилгын ямаршье грамматическа даабари   шэлээд дүүргэжэ болохо.

Сахим номой һайн талануудай нэгэниинь мэдээсэл бэдэрхэ  шэнжэ юм. Юундэб гэхэдэ, тус шэнжын аргаар һурагша хэрэгтэй һэдэбээрээ бэе бэетэеэ гиперссылкын хүсөөр холбоотой онолой хуби соо  гү, али нэрэ томьёогой толи сооһоо ямаршье мэдээсэл түргөөр олохо аргатай гээшэ. Номой гаршаг грамматическа һэдэбүүдээр хубааһан байгуулгатай, тиимэһээ ямаршье хубидань  ороходо, бэлэн байха болоно.

Һэдэбэй шалгалта хэдэн даабариһаа бүридэнэ. Энэ бүлэгэй даабаринуудай онсо шэнжэнь юун болоноб гэхэдэ, һурагшад теоретическэ бүлэг, грамматикын нэрэ томьёогой толидо хандаха аргагүй, мүн шалгалтын даабари дүүргэжэ эхилбэл, заатагүй бултыень дүүргэхэ ёһотой. Шалгалтын даабари бүхэниие  дүүргэһэнэйнь удаа, “зүб” гү, али “буруу” гэһэн  сээжэ сэгнэлтэ үгтэхэһөө гадуур, даабари дүүргэһэнэй дүнгэй хүсэнэг экран дээрэ гарадаг.  Бүхы шалгалтын даабари хэһэнэй удаа ажалайнь дүнгөөр һурагшада сэгнэлтэ табигдаха. Даабари сэгнэхэдэ, иимэ гурим баримталагдаһан байна:

“5” – 100 % 

“4” – 85-75 %

“3” – 74-50 %

“2” – 49-0 %  

Тобшолбол, сахим номой грамматическа хуби иимэ тусхай байгуулгатай:

  1. тайлбариин-толиин бүлэг (учебно-справочный комплекс);
  2. дасхалай бүлэг;
  3. бэдэрэлгын бүлэг.

Мүнөө үеын Россиин һуралсалай байгууламжын онсо шэнжэнүүдэй нэгэн хадаа арадуудай соёлдо, хэлэндэ түшэглэн хүмүүжүүлхэ шэглэл болоно. Энэ шэглэлэй ёһоор Россиин арадуудай түрэл хэлэнэй  болбосоруулха, хүмүүжүүлхэ үүргэнь дээгүүр сэгнэгдэжэ,  зохёохы эрмэлзэлтэй,  түрэл ёһо заншалдаа, Росси гүрэнэй, бүхы дэлхэйн соёлой баялигта үндэһэлэн, хүмүүжүүлэгдэһэн эрхэтэниие бэлдэхэ хэрэгэй голынь болоно. Олон соёлто (поликультурна) һуралсал бэелүүлхэ эмхи зургаан – 11 жэлэй дунда һургуули юм. Тэрэнь 3 шатаһаа бүридэнэ: эхин шата — 1-4 анги, 2-дохи шата — 5-9 анги, 3-дахи шата — 10-11 анги тус тус болоно.

[Россиин Федерацида олон соёлто  (поликультурна) һуралсал хүгжөөлгын концепциһээ, 2010 он]

Ондоогоор хэлэбэл, мүнөө үеын эрилтээр һурагшадые хэлэнэй талаар болбосоруулха гээшэ соёл хоорондын харилсаанай шухала арга гэжэ хараалагдана. Тиимэһээ харилсаанай мэдэсэ, шадабари (межкультурная компетенция) бүрилдүүлһэн даабаринууд гол түлэб анхаралда абтаха ёһотой. Бэшэмэл болон сээжэ харилсаанай дадал болон шадабаритай болохын түлөө һурагшад хэлэнэй байгуулга, гол ойлгосонуудайнь  удха болон үүргэ мэдэхэ, хэлэлгын, зүб бэшэгэй, лексическэ, грамматическа эрилтэнүүдые баримталжа шадаха ёһотой. Мүнөө үеын байдалаар эдэ бүгэдые шудалха гээшые гансал хэблэмэл ном хангахаяа болинхой гэжэ ойлгохоор.

Энэ ушараар, авторнуудай һанахада, тус сахим ном, хэблэмэл номдо орходоо, дээрэ нэрлэгдэһэн бүхы эрилтэнүүдые эрхимээр хангаха аргатай. Мүнөө үеын үхибүүд шэнэ оньһон аргануудта дуратай, тиимэһээ  хэшээлдээ тэдэниие хэрэглэжэ, предмедтээ онсо маяг оруулбал, һурагшадай һонирхол татамаар гэжэ тэмдэглэхээр. Энээнһээ гадна, тус номоор хүдэлхэдөө, һурагшад  шагнаха (дуулаха), хараха, хэлэхэ, гараараа хүдэлхэ шадабарияа хүгжөөнгөө, хэшээлэйнгээ материал бүри бүхөөр хадуужа абаха аргатай. Юуб гэбэл, эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдэй дүнгөөр, һуралгада олон лэ шадабари (анализатор) хабаадуулбал, һэдэб һайнаар  ойлгогдодог юм гэжэ элирүүлэгдэнхэй.

Психологууд болон методистнуудай һанамжаар, һайнаар тодхогдоһон һуралсалай сахим ном гансашье компьютерна, мультимедийнэ оньһон аргаар өөрөө хэшээл шудалха һонирхол татадаг бэшэ, харин һурагшын психическэ ажаябуулгань бүри эдэбхитэйгээр хүдэлжэ эхилнэ, анхаралынь бүри ехээр хандуулагдана, хэшээлэй материал ажаглаха, мэдэрхэ, һанаха шадабаринь улам хурса боложо хүгжэнэ. Энэ талаараа тус номдо зохид, нюдэндэ урин интерфейс, ямаршье бүлэгөөр ядалдангүйгөөр “аяншалха” байгуулга зохёогдонхой, олон тоото зураг оруулагданхай, бэдэрэлгын мүн туршалгын  бүлэг г.м.  тодхоогдонхой.

Багшын эрдэмэй мэргэжэлтэдэй хэлэһээр, сахим ном бэшэхэдээ, һуралсалай сахим ном бэлдэхэ тусхай зорилгонуудта, материалайнь шанар шэнжэнүүдтэ үндэһэлэн тааруулха хэрэгтэй, юундэб гэхэдэ энэ ушарта һуралсалай оньһон болбосоруулха арганууд юрэнхы һургалгын зорилго бэелүүлэлсэхэ аргануудай нэгэн болоод үгэнэ. Сахим номой байгуулга  хэблэмэл номдо орходоо тодорхой байгуулгатай байха ёһотой – бүлэг, хуби, һэдэб, зүйл  болгожо хубаагданхай байха ёһотой.

Мүнөө үеын сахим номой эрилтын гуримаар, тус номой бүхы хубинууд саашаа хубаагдахаар бэшэ һэдэбүүдээр жэжэлэгдэнхэй (“Фонетикэ”, “Лексикэ”, “Морфологи”, “Синтаксис”, “Буряад юртэмсэ”, “Уран үгын абдарһаа” г.м.). Жэшээнь, буряад хэлэнэй грамматикын һалбариин “Фонетикэ” гэжэ хубиин,  4-дэхи бүлэг “Орфографи” гэжэ нэрэтэй. “Орфографи” бүлэг соо 4.3. гэһэн дугаартай «Абтаһан үгэнүүдые зүб бэшэлгэ» гэжэ зүйл илгарна. Энэ зүйлэй дотор гурбан һэдэбүүдэй нэгэниинь 4.3.3. дугаартай «Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй аялганиие буряадшалжа бэшэлгэ» гэһэн зүйл ороно. 4.3.3. гэһэн зүйл 4.3.3.1 дугаартай «Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй сохилтогүй аялганиие буряадшалжа бэшэлгэ», 4.3.3.2 дугаартай «Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй сохилтотой аялганиие буряадшалжа бэшэлгэ» гэһэн тон жэжэ һэдэбүүдтэ  хубаагдана.

Тиихэдээ “Орфографи” гэжэ бүлэгэй №4 зүйлые һэдэбээр хубаарилга иигээд номой байгуулга соо оруулагданхай:

4. Орфографи

      4.3.Абтаһан үгэнүүдые зүб бэшэлгэ

            4.3.3. Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй аялганиие буряадшалжа бэшэлгэ

                4.3.3.1. Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй сохилтогүй аялганиие буряадшалжа  бэшэлгэ

                4.3.3.2. Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй сохилтотой аялганиие буряадшалжа бэшэлгэ

Бүхы дээрээ тус сахим ном бүтээһэн авторнууд электрон түхэлэй ном зохёохо иимэ заршам баримталһан байна:

1. доторой бүридхэлэй заршам (принцип модульности);

2. дүүрэн байлгын заршам (принцип полноты);

3. нюдэндэ эли тодо байлгын заршам (принцип наглядности);

4. һалаа хубаарилгын заршам (принцип ветвления);

5. өөрын гуримаар хүдэлхын заршам (принцип регулирования);

6. тааралдалай заршам (принцип адаптивности)

Тус заршамууд ном соо хайшан гээд бэелүүлэгдэнхэйб гэжэ хараад үзэе.

Доторой бүридхэлэй заршамаар номой материал хаамал түхэлтэй тон жэжэ һэдэбүүдһээ бүридэһэн бүлэг болонхой байха ёһотой. Тиихэдээ хэмжээгээрээ ехэ номууд һэдэб-бүлэгэй (блочно-модульна) түхэл хэрэглэхэ аргатай, иимэ ушарта һэдэб эгээ бага һуралсалай мэдээсэлэй зүйлынь (единицэ) болоно.  Буряад хэлэнэй сахим номой иимэ зүйлэй бүридэлдэ нэрэ томьёогой толитой, хүсэнэгүүдтэй холбоотой грамматическа тайлбари, арба гаран һорилгын, шалгалтын дасхал ороно. 

Жэшээлбэл, “Холбуулал” гэһэн бүлэг иимэ һуралсалай мэдээсэлэй зүйл – модульнуудһаа (һэдэбүүдһээ)  бүридэнэ.

2. Холбуулал

2.1. Холбуулал тухай ойлгосо, холбуулалай байгуулга

   2.2. Холбуулалнуудай илгарал

   2.3. Холбуулалай шүүлбэри.

Дүүрэн байлгын заршамай ёһоор модуль бүхэнэй бүридэлдэ иимэ зүйл орохо ёһотой: теоретическэ гол хуби, теорёор шалгалтын асуудалнууд, жэшээнүүд, өөрөө дүүргэхэ даабаринууд, шалгалтын даабаринууд, контекстнэ (Help) мэдээн (справка). Энэ заршам баримталалгые хараад үзэхэдэ, “Фонетикэ”, “Лексикэ”, “Морфологи”, “Синтаксис” гэһэн хубинуудай модуль бүхэн:

  • тайлбариин-толиин бүлэгтэй (учебно-справочный комплекс) – энэ бүлэг соо тус темэ тобойлгожо харуулһан жэшээнүүдтэй теоретическэ мэдээсэл үгтэнэ;
  • дасхалай бүлэг – 6 һорилгын  (“Дасхал”) болон 4 шалгалтын дасхалтай (“Шалгалтын дасхал”) даабаринуудай бүлэгүүд үгтэнэ.

Энээнһээ гадуур бүлэг бүхэнэй һүүлшын хуби теоретическэ тайлбари бэшэгээр шалгалтын асуудалнууд оруулагданхай ("Шалгалтын асуудалнууд”).

Нюдэндэ эли тодо байлгын заршам баримталан, модуль бүхэн тобшоор бэшэгдэһэн тексттэй хэдэн кадрнуудһаа бүридэнэ. Һурагшадай шэнэ дүрим болон темэ гарахадаа ойлгохыень, һанажа абахыень бэлэн дүрсэтэйгөөр байгуулагданхай. Жэшээнь, хуби бүхэн өөрын онсо үнгөөр илгаруулагданхай: “Фонетикэ” гэһэн хуби шара үнгэтэй, “Лексикэ” – сэнхир хүхэ үнгэтэй, “Морфологи” – улаан үнгөөр тэмдэглээтэй, “Синтаксис” –  ногоон үнгөөр шэрдээтэй.

Һалаа хубаарилгын заршамда үндэһэлэн, модуль бүхэн бусад модульнуудтай  гипертекстын ссылкын аргаар холбоотой: тиихэдээ һурагша ямаршье хуби соо байгаад, ондоо хуби, бүлэг руу орохо (шэлжэхэ) аргатай. Номой 2-дохи хэблэлдэ тус заршам бэелүүлгэ бүри нарижуулагдажа нэбтэрүүлэгдээ. Жэшээнь, 1-дэхи хэблэлдэ  “Фонетикэ” гэһэн хубиһаа  “Синтаксис” гэһэн хуби руу орохоёо һанабал, түрүүн гол хуудаһа руу (главная страница) бусаад, хэрэгтэй хубида шэлжэхэ аргатай һаа, 2-дохи хэблэлдэ бусангүйгөөр, ямаршье модульһоо ямаршье хуби руу орохо арга зохёогдоо. Энээнһээ гадна хэрэгтэй һэдэбээрээ һурагша теоритой, дасхалтай, шалгалтын дасхалтай, нэрэ томьёогой толитой, грамматическа хүсэнэгтэй, диктанттай холбогдохо аргатай. Тиихэдэ теоретическэ мэдээсэл грамматикын нэрэ томьёогой толитой, хүсэнэгүүдтэй суг хамта гипессылкын хүсөөр холбогдоһониинь һайшаалтай (Теориин тайлбари  соо үгтэһэн хүхэ үнгөөр тэмдэглэгдэһэн үгэнүүд толи соо үгтэнхэй. Мүн хүсэнэг соо хүхөөр тэмдэглээтэй үгэнүүд теориин тайлбари руу шэлжүүлхэ аргатай).

1.4.2. ҮЗЭГҮҮД

        Хэлэлгын абяануудые ямар нэгэн аргаар бэшэг дээрэ тэмдэглэхые үзэг гэнэ.

        Үгэ абяануудһаа бүрилдэн гарадаг. Абяануудые үгүүлдэгбди, шэхээрээ дууланабди. Бэшэхэдээ,  абяануудые үзэгүүдээр тэмдэглэнэбди. Үзэгүүдые нюдөөрөө харанабди, уншанабди.

Иимэ теоретическэ тайлбариһаа толи, хүсэнэг, диктант руу шэлжэн орохо аргын байхада, бэрхэшээлтэй ушарһан һурагшадта хэрэгтэй мэдээсэл түргөөр олоходонь туһална, тиихэдэ удаа дараалан үзэлгын (последовательности) гурим  бэелүүлэгдэнэ.

Өөрын гуримаар хүдэлхын  заршам  һурагшадта өөһэдтөө хэрэгтэй хэдышье шэнээн кадр – хуудаһа, темэ, жэшээ, хүсэнэг –  дэлгэн гаргажа, хэдышье олон дасхал, диктант дүүргэхэнь арга үгэнэ. Тиихэдээ хэды шэнээн хүндэ гү, али бэлэн дасхал (диктант) һурагша өөрөө шэлэжэ табиха аргатай, үгы гэбэл багшашье  үгэжэ болохо.

Тааралдалай заршам баримталжа, номоо бүридхүүлхэдээ, материалнуудыень “Буряад хэлэн – түрэл хэлэн” гэһэн программаар һурадаг үхибүүдтэшье заахадаа хэрэглэхээр, мүн хэлэ мэдэхэшьегүй һурагшадтай хүдэлхэдэ, туһа болохоор зохёоһон байнабди.  Иимэ ушарта бүхы шахуу хубинуудай мэдээсэл ашаг туһатай байжа болохо, илангаяа, буряад арад, буряад соёл, буряад ёһо заншалда зорюулагдаһан хуби, толинууд, нааданууд (“Наадан һурая”), зурагай суглуулбари (“Уран бэлигэй дээжэһээ”),  арадай аман зохёолой, уран зохёолой бүлэгүүд (“Уран үгын абдарһаа”), дүй дүршэлтэй багшанарай, хүмүүжүүлэгшэдэй  ажалһаа абтаһан хэшээлнүүдэй жэшээ (“Багшын дүршэлһөө”) г.м.

Сахим ном хэрэглэжэ, һурагшад толи соо үгтэһэн ямаршье хэрэгтэй үгын оршуулга, тайлбари түргөөр олохо аргатай. Бүхы дээрээ ном соо 13 толи үгтэнхэй, тэрэ тоодо, буряад-ород (44 000 үгэтэй), ород-буряад (40 000 үгэтэй) толинууд.

Буряад хэлэнэй сахим номоор һурагшад өөһэдөө һургуулиин программаар буряад хэлэ, үгышье һаа, ямар  нэгэ хубииень шудалан үзэхэ  аргатай. Тус ном соо хэблэмэл номой, тайлбариин номой, дадалгын хэшээлэй номой шанар шэнжэнь ниилүүлэгдэжэ оруулагданхай. Энэ талаараа сахим ном болбол һургуулиин номуудтай орондонь хэрэглэхэ  зэргэ бэшэ, харин  заншалта һургаха түхэлнүүдтэ, нэн түрүүн хэшээлнүүдтэ,  нэмэри туһаламжа боложо үгэхэ ёһотой. Тиихэдээ һурагшын хэблэмэл номоор, ажалай дэбтэрээр, даабаринуудай суглуулбаряар хэхэ ажалые  дүүрэн һэлгэжэрхихэ ёһогүй.

Тиихэдээ багша электрон номоор хүдэлхэдөө, хэшээлэй алишье шатадань хэрэглэхэ аргатай:

  • шэнэ темэ дамжуулгада;
  • темэ бэхижүүлгэдэ;
  • урда үзэһэнөө дабталгада;
  • үзэһэн дүримөө бэшэгэйнгээ хүдэлмэри соо зүбөөр хэрэглэжэ һуралгада;
  • хэшээлэй онсодхол гаргалгада
  • шалгалтын ажалда  г.м.

Даабаринуудые дүүргэжэ байхадаа, һурагша компьютерэй арга боломжо хэрэглэжэ, алдуугаа олоод, өөрөө заһаха, дүрим гаргаад дабтаха, толинууд сооһоо танигдаагүй үгын удхатай танилсаха, бэшэлгынь тодорхойлхо аргатай болоно.

Гараһан темэеэ онсодхон бэхижүүлгын хэшээлнүүдтэ буряад хэлэнэй грамматикаар үгтэһэн хүсэнэгүүдые хэрэглэхэдэ тон туһатай, үрэ дүн ехэтэй байна гэжэ тэмдэглэхээр. Багшын ударилга доро хэрэгтэй хүсэнэгүүдые гаргажа, бэе бэеһээ нэгэ бүхэли ойлгосо болгон бүридхэхэдэ тон түргэншье, ойлгосотойшье болоно. Ойлгоһон материалаа өөһэдөө схемэ болгон тайлбарилхадаа, һурагшад дүрим бүхөөр, гүнзэгыгөөр хадуужа абана, программаар үгтэһэн сагаа хаһаха арга олдоно (жэшээнь, метод сгущения информации по А.Остапенко). Тус методико хэрэглэхэдэ, сахим номой туһа тон ехэ гэжэ һанагдана.

Сахим номоймнай бүридэлдэ диктант бэшэхэ даабаринууд оронхой гэжэ дээрэ хэлэгдэһэн байна. Тиихэдээ бүхы дээрээ 164 диктант оруулагданхай. Диктантын даабаринуудай гол зорилго хадаа һурагшадаа алдуугүйгөөр бэшүүлжэ һургаха. Диктант бэшэнгээ темэ бэхижүүлхэдээ,  урда үзэһэнөө дабтахадаа хэрэглэжэ болоно. Үшөө нэгэ үүргэнь болбол, диктант бэшэхэдээ һурагшадай фонематическа дадалынь, нюдөөрөө хаража, шэхээрээ шагнажа хадууха шадабаринь хүгжэнэ ха юм. Диктантнуудай онсо шэнжэ тухай хэлэхэ болоо һаа, 5-6-дахи  классай темэнүүдээр ехэнхи диктантнууд үгэнүүдые зүб бэшэжэ һургаха зорилготой. Харин 7-9-дэхи классай диктантнууд текстын түхэлтэй, мүн 9-дэхи классай ехэнхи диктантнууд сэглэлтын тэмдэгүүдые зүб табижа һургаха зорилготойгоор хэгдэнхэй.

Онсо үгөөр грамматическа интерактивна хүсэнэгүүд тухай хэлэхэ хэрэгтэй (“Грамматикын лабламжа”). Хүсэнэгүүдэй оньһон арга хадаа тобшо даража, ира ираһаар ямаршье темэ руу орожо болоно. Ямаршье хэлэнэй багшанарай мэдэһээр, хэлэн тухай теори хүсэнэгэй,  зурагай, схемын хүсөөр харуулхада, һурагшад һэдэб бэлээр ойлгожо, һайнаар хадуужа абадаг. Шалтагааниинь гэхэдэ, графическа зураг теоретическэ ойлгосонуудай удхыень тон һайнаар дамжуулха хүсэтэй юм.

Ямаршье хэлэ үзэхэдөө, тус арадай түүхэ, ёhо заншал, соёл болбосорол дайрангүй гаража болохогүй, үрэ дүншье байхагүй. Сахим номоймнай бүридэлдэ нилээд ехэ һуурииень буряад арадта, буряад соёлдо, буряад ёһо заншалда зорюулагдаһан хуби эзэлнэ. Тиихэдээ номой энэ хубиие амяарнь үзэхэ бэшэ, харин багшанарай хэшээлдээ хэрэглээ һаань, бүришье ашаг үрэтэй байха гэжэ ойлгохоор бэзэ. Ном соо үгтэһэн 2000-гаад гэрэл зураг ("Уран бэлигэй дээжэһээ" болон "Буряад юртэмсэ" гэһэн хэһэгүүдтэ оронхой), 24 газарай зураг, 1600 үгүүлэл (статья) –  эдэ бүгэдэ һурагшадай  һонирхол, абьяас бэлиг хүгжөөмөөр тааруулан зохёогдоо.

Жэшээнь, “Тэмдэгэй нэрэ” хубиин 3.4 “Тэмдэгэй нэрын сасуулгын зэргэнүүд” гэһэн һэдэбэй  дасхалай 3-дахи даабари. Yгтэhэн хөөрөөн соо уларил тухай хэлэгдэнэ. Энэ һэдэб хүгжөөн, «Буряад юртэмсэ» гэhэн бүлэгэй “Буряад арад” хуби сооhоо “Буряад орон” гэһэн һэдэбэй  «Уларил» гэhэн хуудаhа ираад, тон үргэн мэдэсэ абажа болохоор байна. Иимэрхүү түхэлэй хүдэлмэринүүдые үнгэргэхөөр даабаринууд ном соо олон.

Сахим ном соо суглуулагдаһан, буряад хэлэнэй баялигые шэнгээһэн арадай аман зохёолой жэшээ дээрэ, уран зохёолой уян нугархай хэлэн дээрэ үндэһэлэн,  баһал һонирхолтой хэшээл үнгэргэжэ болоно. Буряад литературын хэшээлнүүдтэ мүн лэ электронно номоо хэрэглэхээр. Уран зохёолшын дүрэ, түрэһэн үдэһэн нютаг харуулха, зохёолой үйлын хүгжэһэн газартай танилсуулха, “Уран үгын абдарһаа” гэһэн бүлэг сооһоо нэмэри уншалга эмхидхэхэ, словарна хүдэлмэри үнгэргэхэ г.м. онол арганууд олдоно.

Ном соо үгтэһэн “Уран бэлигэй дээжэһээ” гэһэн бүлэг 5 хубида хубаарна: багшын анхаралда, Буддын шажанай зураг, Бурханай хүрэг, үйлэ байдал, хүнэй хүрэг. Оршон тойронхи байгаали, хүн зоной хоорондохи харилсаа, хүнэй газаада түхэл, үйлын болоһон оршон байдал харуулһан зураглалнуудые уншажа байхадаа, энэ бүлэг хэрэглэн, мэдээжэ уран зураашадай бүтээлнүүдтэ хандаха үргэн арга олдобо. Үхибүүдэй алибаа юумэндэ анхаралтайгаар хандаха, юумые обёоржо һураха, сэгнэлтэ хэжэ шадаха дадал бэелүүлгэдэ зурагаар хүдэлмэринүүд аргагүй туһатай байдаг. Энэ бүлэгөөр хүдэлхэдөө, һурагшаднай зурагай удхаар найруулгануудые бэшэнэ, түсэб табина, уран зохёолой тексттэй холбон зураглана, нюдөөрөө хараһанаа аман үгөөр дамжуулан хөөрэнэ г.м. Тус бүлэгэй хуудаһанууд һэдэбүүдээршье, уран бэлигтэйшүүлэй нэрэ обогооршье хубаарилагданхай юм гэжэ анхарха хэрэгтэй.

Энээнһээ гадуур багшанарта туһаламжа болгон буряад хэлэн болон литератураар эрхим хэшээлнүүдэй түсэбүүдэй суглуулбари (Багшын дүршэлһөө) ном соо оруулагданхай. Тиин илангаяа залуу багшанарта хэшээлээ үрэ дүнтэйгөөр үнгэргэхэдэ, классһаа гадуурхи ажал, элективнэ курс эмхидхэхэдэ туһатай байха гэжэ найданабди. Тиихэдэ “Багшын дүршэлһөө” гэһэн бүлэгтэ эхин классуудай багшанарай, хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй хүмүүжүүлэгшэдэй хэрэглэхэ материал,  һургуулида үнгэргэгдэдэг элдэб һонирхолтой хэмжээ ябуулгануудай   сценаринууд  согсологдонхой. Бүхыдөө энэ бүлэгтэ 80 гаран багшын 334  жэшээ материал шэлэгдэжэ тодхоогдоо.

Хэрбэеэ буряад хэлэнэй кабинедүүд компьютернуудаар хангагданхай байбал, энэ номой туhа эли тодоор харагдахань дамжаггүй. 4 жэл соо туршалгын талмай байhан Буряад республикын үндэhэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай буряад хэлэ, литературын багшанар, hурагшад энэ номой үүргэ үндэрөөр сэгнэнхэй.

2006-2009 онуудта тус ном һуралсалда нэбтэрүүлэгдэхэдээ, Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерствын Мониторинг болон мэдээсэлэй технологиин түбэй (проектын хүтэлбэрилэгшэнь –  Ж.Ч. Дымчикова) үүсхэлээр Зүүн Сибириин технологическа университедэй Интернет-түбэй дэргэдэ буряад хэлэн болон литературын багшанарай тусхай курснууд эмхидхэгдэһэн байна. Тус курс дүн хамта 70 гаран багша дүүргэжэ гараа. Мүнөө үедэ Буряад ороной, Үбэр Байгалай хизаарай, Эрхүү можын багшанар тус сахим номоор хүдэлмэриин тусхай программа зохёожо, бэеэ даан хүдэлжэ байнхай.

Тус методическа туһаламжа соо буряад хэлэн болон литературын багшанар хайшан гэжэ сахим номой бүхы бүлэгүүдые холбожо, хэшээлдээ хэрэглэжэ болохоб гэһэн дурадхалнууд оруулагданхай.

“Буряад хэлэн” гэһэн сахим ном дүхэриг зоной хэдэн жэлэй хамтын ажалай үрэ дүн болоно гээшэ. Энэ ажаябуулгада олон тоото мэргэжэлтэд: эрдэмтэд, багшанар, программистнууд, һурагшад, уран зураашад, сэтгүүлшэд г.м. – булта зүрхэ сэдьхэлээрээ оролдожо, буряад хэлэеэ хүгжөөхэ, түрэл хэлэндээ шэнэ оньһо оруулха гэһэн зорилготойгоор хүдэлһэн байнабди.

Танай анхаралда табигдаһан буряад хэлэнэй сахим ном буряад хэлэ шудалха, буряад соёлтой, ёһо заншалтай танилсаха  эрмэлзэлтэй дуратайшуулда туһа үзүүлхэ гэжэ найданабди.

Буряад хэлэнэй 2-дохи заһагдаһан, нэмэгдэһэн сахим ном сэгнэһэн һанамжануудаа тус хаяагаар эльгээхыетнай дурадханабди:  bairma_11@mail.ru –  Цырендоржиева Баирма Дамбиевна, Yanjima-c@mail.ru – Ивахинова Янжима Цыдендамбаевна


I “Фонетикэ” гэһэн хуби соо үгтэһэн һэдэбүүд (темэнүүд)

  • Фонетикэ тухай ойлгосо
  • Аялганууд
  • Хашалганууд
  • Орфографи
  • Орфоэпи
  • Фонетическэ шүүлбэриин гурим
  • Шалгалтын асуудалнууд

Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал хүгжөөхэ зорилгонууд:

Үзэжэ гараһан темэнүүдээ бэшэг дээрэ бэхижүүлхэ зорилготойгоор темэ бүхэнөөрнь тестын түхэлэй 10 гаран хиналтын болон шалгалтын даабаринуудые дүүргүүлхэ. Дүн хамта фонетикээр 300 гаран даабаринууд үгтэнхэй. Түргэн, удаан, дифтонг аялгануудай илгаае хүсэд һайнаар ойлгуулха хэрэгтэ тусгаар анхарал табиха. Ном соо үгтэһэн даабаринуудые, словарна диктантнуудые дүүргүүлхэ шухала. Хатуу ба зөөлэн хашалгануудай илгаае шэхээрээ шагнаад илгаруулха дадалтай бололгодонь туһалжа, дикторэй хүтэлбэри доро үгтэһэн диктантнуудые бэшүүлхэ, шагнуулха. Хашалганай хатуу гү, али зөөлэнһөө боложо, үгэнүүдэй удха ондоо болошодог ушарые толи хэрэглэн анхаруулха. Абтаһан үгэнүүдые бэшүүлжэ һургахадаа, үгтэһэн даабаринуудһаа гадна орфографическа толи хэрэглэхэ, бэеэ даагаад ном сооһоо статьянуудые шэлэжэ, абтаһан үгэнүүдые оложо, ямар ушарта, юундэ хэрэглэгдэһыень тайлбарилжа шадаха дадалтай болгохо. Фонетическэ шүүлбэри, үгын транскрипци хүүлэжэ һургаха. Багша хэшээлэйнгээ материалтай танилсуулхадаа, ном соо үгтэһэн хүсэнэгүүдтэ хандаха. Танай анхаралда үгтэһэн хэдэн ондоо түхэлэй хүсэнэгүүдые “Багшын дүршэлһөө” гэһэн бүлэг соо олохо аргатайт. (Жамьянова Ц.-Х. Ж., Жанчипова Ц. С.). “Грамматикын нэрэ томьёогой толи” хэрэглэлгэ, һурагшадай мэдэсэ тодорхойлхо, үргэдхэхэ аргада тон туһатай байха тухайнь һануулха, хүдэлмэриин дадал бэхижүүлхэ шухала. Электронно номой бүхы хубинуудые буряад хэлэнэйнгээ грамматика заажа байхадаа, тон эдэбхитэйгээр хэрэглэхэ гэжэ оролдолго гаргаха. Номой “Эхэ нютаг” гэһэн бүлэгтэй “Фонетикэ” заажа байхадаа танилсажа эхилнэбди. Тусхай тэмдэгүүд:

  • — һурагшадай өөһэдөө ажаглаха, уншаха текстнүүд

>  — номой бүлэгһөө темэдэ орохо

  • — холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ, элдэб түхэлэй аман, бэшэмэл хүдэлмэри

 

Һэдэб (темэ)

Үзэгдэхэ материал

Һурагшадай мэдэсэ үргэдхэлгэ, холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ

Электрон номой материал

I. Фонетикэ. Фонетикэ тухай ойлгосо.

Хэлэн тухай ойлгосо. Фонетикэ тухай ойлгосо. Хэлэлгын мүсэнүүд.

Хэлэлгын абяанууд.

Бүхы дэлхэйн арадууд өөрын хэлэтэй, тэдэнь хэлэлгын абяануудай хүсөөр гаргагдана, хангагдана. Буряад хэлэн буряад арадай хоорондоо харилсан, бодолоо андалдаха зэбсэг, түрэлхи хэлэн болоно. Хэшээлэйнгээ эхиндэ багша оролто үгэдөө Буряад республикын газарай байгууламжатай, һүлдэ тэмдэгүүдтэй танилсуулха.

Энэ бүлэг соохи текстнүүдэй удхатай танилсуулаад, түргэн, удаан, йотированна аялгануудые олгохо, зүбөөр уншуулха, аялгануудай илгаа зааха г.м. даабаринуудые зохёон тааруулха.

“Эхэ нютаг” >

“Буряад республика”

II. Аялганууд.

Аялганууд тухай ойлгосо. Аялгануудай илгаа.

Йотированна аялганууд.

Аялгануудай тааралдал, һубарил, нугарал.

Улаан-Үдэ тухай зурагай суглуулбарида хандан, “Ниислэл хото”, “Хотын нүүхэһээ”, “Соёл һуралсал” г. м. статьянуудые хэрэглэн, багахан найруулгануудые зохёолгохо. Аялгануудай тааралдал, һубарил, нугарал баримталан бэшэгдэһэн үгэнүүдые текст соонь илгаха, дүримөөр баталха г. м. даабаринуудые хэрэглэжэ болохоор.

  • “Буряад орон”
  • “Ниислэл хото”
  • Зурагай суглуулбари

III. Хашалганууд.

Хашалганууд тухай ойлгосо. Хонгёо болон бүдэхи хашалганууд. Хатуу болон зөөлэн хашалганууд.

Байгал далайда шудхадаг гол горхонуудай, загаһадай, хадануудай, һалхинуудай нэрэнүүдые түүжэ бэшэхэ, хашалгануудынь тэмдэглэхэ, илгааень зааха, фонетическэ шүүлбэри үнгэргэхэ г. м. даабаринуудые дүүргүүлхэ. Байгал далай тухай нэгэ домогынь уншуулха, бэлигтэ уран зураашадай зурагуудтай танилсуулха. Д.-Н. Дугаров “Байгал далай. Бүрхэг үдэр”, “Байгал. Үдэшын зураг”, “Максимиха. Үдэшэ” г. м.

“Эхэ нютаг” >

  • “Байгал далай”

 

“Уран бэлигэй дээжэһээ” >

“Уран үгын абдарһаа”

IV. Орфографи.

Орфоэпи

 

Буряад ороной, Байгал ехэ далайн байгаали зураглаһан уран үгэ. (Поэдүүдэй шүлэгүүдые анхарха). Эдэ бүхы темэнүүдһээ багша өөрөө шэлэн, һурагшадайнгаа мэдэсэ, шадабарида тааруулан, нэгэ бүхэли ойлгосо болгон материалаа тааруулха.

Үгэнүүдые орфоэпическэ зүбөөр үгүүлүүлжэ һургалгада дикторэй хабаадалгатайгаар диктантын текстнүүдые дабталсан уншуулха, тоолуурнуудые, шүлэгүүдые хэрэглэхэ.

  • “Наадан һурая” >

II. Лексикэ

Шэнжэлхэ темэнүүд:

  • Лексикэ тухай ойлгосо
  • Үгын удха
  • Буряад үгэнүүдэй уг гарбалаараа илгарал
  • Буряад үгэнүүдэй хэрэглэлгээрээ илгарал
  • Фразеологи
  • Үгын лексическэ шүүлбэри

Хэлэлгэ мэдүүлэлһээ, мэдүүлэл үгэнүүдһээ, үгэнүүд абяануудһаа бүридэдэг. Үгэ ямар нэгэн ойлгосо тэмдэглэдэг. Лексикын шэнжэлхэ юумэниинь үгэ, үгын удха болоно. Буряад хэлэнэй лексикэ хэды үгэһөө бүридэнэб? Энэ асуудалда һурагшадаа асархадаа, электронно ном соо үгтэһэн толинуудай жагсаалта (перечень) анхаруулха, толинуудай зорилгонуудые тайлбарилха. “Лексикээр” үгтэһэн һорилгын даабаринуудые дүүргүүлхэ; шалгалтын даабаринуудаар, темэдэ тааруулан бүридхэгдэһэн диктантнуудые бэшүүлэн, һурагшадайнгаа мэдэсэ шалгаха, сэгнэхэ. “Лексикэ” үзэжэ байхадаа, электронно номой “Буряад арад” гэһэн хубитай дүтөөр танилсалга эмхидхэхэ.

Һэдэб (темэ)

Үзэгдэхэ материал

Һурагшадай мэдэсэ үргэдхэлгэ, холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ

Электрон номой материал

Лексикэ

Лексикэ тухай ойлгосо.

Үгын удха.

Буряад үгэнүүдэй уг гарбалаараа илгарал, хэрэглэлгээрээ илгарал.

Хэлэн гээшэ хүн түрэлтэнэй бии болоһон сагһаа эхилжэ хүгжөөд, тэрэнэй отогтон (род), угсаатан (племя), яһатан (народность), үндэһэтэн (национальность) гэһэн шатануудта хүгжэхэдэнь, түрүүн отогтоной, угсаатанай, яһатанай, үндэһэтэнэй хэлэнүүд хүгжэжэ ерэһэн байна. Тэрэ буряад арадайнгаа түүхэтэй нягта холбоотой, суг хүгжэһэн байдаг. (Э. Раднаев “Буряад хэлэн дунда һургуулида”, У-Ү., 2005 он).

Газарай зураг хэрэглэн, отог, угсаатан, яһатан гэһэн ойлгосонуудые үгэхэ.

Энэ бүлэг соо үгтэһэн һэдэбүүдые өөрын үзэмжөөр шэлэжэ абаад, толи хэрэглэн хүдэлхэ дадал мүлихэ. Жэшээнь, “Эрэ хүнэй хубсаһан” гэһэн темэтэй танилсаад, Б.-М. Зыдрабынай зурагуудые хараха, буряад хубсаһанай хубинуудые анхарха, толи сооһоо тайлбари олохо, хадууха гэхэшэлэн хүдэлмэринүүдые үнгэргэхэ.

“Буряад арад” >

Буряад-монголшуудай ажаһуудаг газар

“Уг гарбал” >

Эхирид, хонгоодор, хори, сартуул, сонгоол угсаатанай отогууд

  • “Буряад” гэһэн нэрэ”

“Буряад эдеэн”“Буряад хубсаһан“Һэеы гэр

Фразеологи

Б. Гомбоевой грамматическа наадануудтай танилсуулха. Һурагшадай үгын нөөсэ баяжуулгада тон һайн түлхисэ боложо үгэхөөр наадануудые хэрэглэхэ шухала. (Һонирхолтой юртэмсэ)

Һурагшадай анхаралда оньһон хошоо үгэнүүдые темэ темээрнь хубаан үгэхэ, синонимуудые, антонимуудые олгохо, удхыень тайлбарилха г. м.

Толинууд:

Фразеологизмуудай

Буряад нэрын толи

Синонимуудай толи

“Лексикэ >

“Наадан һурая” >

“Һонирхолтой юртэмсэ”

Уран үгын абдарһаа >

Оньһон үгэнүүд

Үгын лексическэ шүүлбэри

Үгын лексическэ шүүлбэри яажа хэхэ тухай һануулга хараха. Жэшээнүүдые баримталан, һорилгын даабаринуудые дурадхаха.

 

III. Морфологи

Грамматика гээшэ хэлэнэй байгуулга шэнжэлдэг языкознаниин нэгэ хуби болодог эрдэм юм. Грамматика морфологи синтаксис хоёрһоо бүридэдэг. Морфологи хэлэлгын хубинуудые, тэдэнэй хубилалта, бии бололго үзэдэг. Тус номой “Морфологи” гэһэн хуби соо иимэнүүд һэдэбүүд ороно:

  • Юумэнэй нэрэ
  • Тэмдэгэй нэрэ
  • Тоогой нэрэ
  • Түлөөнэй нэрэ
  • Үйлэ үгэ
  • Дайбар үгэ
  • Дахуул үгэ
  • Холболто үгэ
  • Зүйр үгэ
  • Аянгалһан үгэ

Һэдэб дамжуулгадаа багша “Грамматикын нэрэ томьёгой толи” һэхэжэ, “Морфологи” гэһэн һэдэбээр үгтэһэн тодорхой хүсэнэгтэнүүдтэ хандаха, тэдэнээ хэблэн гаргаад, һурагшадай үзүүлбэриин материал болгохо аргатай. “Багшын суглуулбарида” ороһон республикын багшанарай тестовэ хүдэлмэринүүд, хүсэнэгтэнүүд ажалдатнай һайн туһаламжа боложо үгэхоор гэжэ һанагдана. Нэгэ ехэ һэдэб үзэжэ дүүргэһэнэйнгээ удаа шалгалтын тестнүүдые, диктантнуудые (грамматическа даабаритай) һурагшадаараа дүүргүүлхэ, сэгнэлтэнүүдынь бүридхэхэ. Морфологи шудалжа байхадаа, электронно номой нэгэ ехэ “Ёһо заншал” гэһэн бүлэгтэй дүтөөр танилсажа эхилхэ. Урда жэлнүүдтэ үзэһэнөө һэргээжэ, “Эхэ нютаг”, “Буряад арад” гэһэн бүлэгүүдһээ һонин материалнуудые шэлэн, хэшээлдээ хэрэглэжэ, һурагшадай уншалгын шанар нарижуулха.

Һэдэб (темэ)

Үзэгдэхэ материал

Һурагшадай мэдэсэ үргэдхэлгэ, холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ

Электрон номой материал

Морфологи.

Юумэнэй нэрэ.

Юумэнэй нэрэ тухай ойлгосо.

Хүниие болон хүнһөө бэшэ юумые тэмдэглэһэн юумэнэй нэрэ.

Тусхайта болон жиирэй юумэнэй нэрэнүүд.

Юумэнэй нэрын гаралга.

Юумэнэй нэрын залгабаринуудай хүсөөр гаралга.

Юумэнэй нэрын нэгэнэй ба олоной тоо.

Юумэнэй нэрын зохилдол.

Юумэнэй нэрын нюурта ба өөртэ хамаадал.

Юумэнэй нэрын хэрэглэлгэ.

Юумэнэй нэрын морфологическа шүүлбэри.

Шалгалтын асуудалнууд.

“Юумэнэй нэрэ” гэһэн темээр үгтэһэн даабаринуудые дүүргүүлжэ байхадаа, һурагшадай юрэнхы мэдэсэ үргэдхэхэ зорилго бэелүүлхэ шухала. Жэшээнь, темэ “Тусхайта ба жиирэй юумэнэй нэрэнүүд”, 6-дахи даабари (орон нютагуудай нэрэнүүдтэй мэдүүлэлнүүдые ологты). Үгтэһэн мэдүүлэлнүүд соо гол түлэб һэеы гэр тухай хэлэгдэнэ. Темэ үргэдхэн, һурагшадай холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ “Һэеы гэр” гэһэн бүлэг соо үгтэһэн һонин материал дурадхаха, үнгэтэ зурагуудые харуулха г. м. хүдэлмэри үнгэргэхэ.

Юумэнэй нэрэ үзэжэ байхадаа, газарай зурагуудые (карта), аймаг, тойрогууд тухай статьянуудые, “Голнууд – нютагаймнай баялиг”, “Аршаанууд” г. м. темэнүүдые үргэнөөр хэрэглэхээр. “Буряад зоной һуудал байдалай тайлбари толиһоо” ойлгогдоогүй үгэнүүдэй, мэдэсэнүүдэй удхатай танилсаха аргатайт.

Юумэнэй нэрэ дабталга, бэхижүүлгын хэшээлдэ һурагшадай анхарал энэ темээр үгтэһэн номой (учебнигэй) гаршагта хандуулха. “Юумэнэй нэрэ” ямар һэдэбүүдһээ бүридэнэб? Энэ һэдэбүүд соо ямар асуудалнууд үзэгдэнэб? Ямарнууд бэшэгэй дүримүүд үзэгдэнэб? Эдэ асуудалнуудта һурагшад харюу бэдэрхэдээ, ном соо тобшоор үгтэһэн теоретическэ материал һэхэн хаража, мэдэсэеэ һэргээхэ аргатай. Мүн “Грамматикын нэрэ томьёогой толи” (Б. Цырендоржиева) хэрэглэхэ.

“Буряад арад” >

  • “Һэеы гэр” >

 

“Амар сайн” >

Уран бэлигэй дээжэһээ >

Үйлэ байдал>

  • Л. Доржиев “Тоһо иилэлгэ” зураг
  • Д.-Н. Дугаров “Хүлеэлгэ” г. м.

 

“Эхэ нютаг” Буряадуудай шутэдэг тэнгэринэр>

Тэмдэгэй нэрэ.

Тэмдэгэй нэрэ тухай ойлгосо.

Анхан болон гараһан тэмдэгэй нэрэнүүд.

Шанарта болон бүридэлтэ тэмдэгэй нэрэнүүд.

Тэмдэгэй нэрын сасуулгын зэргэнүүд.

Тэмдэгэй нэрын тоо, зохилдол, хамаадал.

Тэмдэгэй нэрын хэрэглэлгэ.

Тэмдэгэй нэрын морфологическа шүүлбэри.

Шалгалтын асуудалнууд.

Тэмдэгэй нэрын лексико-семантическа шанарынь юумэнэй ба үйлын шанар болоно. Тэмдэгэй нэрэ мэдүүлэл соо ехэнхидээ элирхэйлэгшэ болодог, элирхэйлһэн үгынгөө урдань байдаг. Энэ ойлгосонуудые һурагшадта ойлгуулха зорилготойгоор тааруулһан даабаринуудые гүйсэд дүүргүүлхэ шухала. Тэмдэгэй нэрэ хүнэй хөөрөө, хэлэлгэ уран нугалбаритай, ульгам, тодо болгодог. Энээниие гэршэлһэн жэшээнүүдые ном сооһоо оложо, һурагшадтаа дурадхаха. “Нааданууд” гэжэ һэдэб абаад, үгтэһэн багахан текстнүүдые тэмдэгэй нэрэнүүдые олоор оруулан, уран нугалбаритай болгохо; “Һайндэрнүүд” гэһэн һэдэб һэхэжэ, “Амаршалганууд ба үреэлнүүдые” жэшээлэн, өөһэдөө зохёохо г. м. даабаринуудые номой хубинуудта тааруулан бүридхэхэ.

  • Наадан һурая >

Минии бэе

Минии хубсаһан

“Морфологи” >

Уран үгын абдарһаа >

“Наадан һурая”:

  • “Шэдитэ биирэ”
  • Мориной зүһэ.

Тоогой нэрэ.

Тоогой нэрэ тухай ойлгосо.

Тоогой нэрын гаралга.

Тоогой нэрын илгарал. Тоолоһон тоогой нэрын һүүлэй –н хашалганиие зүб бэшэлгэ.

Тоогой нэрын тоо, зохилдол.

Тоогой нэрын хамаадал.

Тоогой нэрын хэрэглэлгэ.

Тоогой нэрын морфологическа шүүлбэри.

Шалгалтын асуудалнууд.

Тоогой нэрэнүүд юрэнхыдөө, тон үсөөн. Харин эдэ тоонуудаа ондо ондоогоор һубарюулан холбоходомнай, элдэб тоонууд болодог. Эдэл тоонуудтаа залгалтануудые нэмэхэдэмнай, дугаарлаһан, суглуулһан, баглуулһан, тоолоһон, бутархай, бүридэмэл тоогой нэрэнүүд болоно. Эдэ тоонуудые зүб бэшэлгэ тухай үгтэһэн хүсэнэгтэнүүдые “Грамматикын нэрэ томьёогой толи” сооһоо олонобди. Мүн “Багшын дүршэлһөө” гэһэн бүлэгтэ анхаралаа хандуулнабди. Багша хэрэгтэй үзүүлбэриин материал бүридхэнэ, һорилгын даабаринуудые дүүргүүлнэ, шалгалтын диктант үнгэргэнэ. Хэшээлэй эрилтын ёһоор үнгэргэхэ хүдэлмэриһөө гадуур тоогой нэрэ һурагшадайнгаа аман ба бэшэмэл хэлэлгэдээ эдэбхитэйгээр хэрэглэлгэдэ туһалан, элдэб түхэлэй даабаринуудые тааруулха шухала.

Жэшээнь, “Математикын нэрэ томьёогой хуряангы толи” (авторынь Очиров М.Н.У-Ү., 1995) һурагшадай анхаралда табиха. Толи соо үгтэһэн жэшээнүүдые, бодолгонуудые дүрим хэрэглэн, бэшэмэлээр, сээжээр хэлүүлхэ, бэшүүлхэ.

  • Арадай аман үгэ

(12 жэлэй магтаал, тоолуурнууд, юртэмсын гурбан, оньһон үгэнүүд г. м.)

 

 

Уран һайханай дээжэһээ

Ёһо заншал >

Нааданууд

Очиров М.Н. “Математикын нэрэ томьёогой хуряангы толи”, У-Ү., 1995.

Түлөөнэй нэрэ.

Түлөөнэй нэрэ тухай ойлгосо.

Түлөөнэй нэрын илгарал.

Түлөөнэй нэрын олоной тоо.

Түлөөнэй нэрын зохилдол.

Түлөөнэй нэрын хамаадал.

Түлөөнэй нэрын хэрэглэлгэ.

Түлөөнэй нэрын морфологическа шүүлбэри.

Шалгалтын асуудалнууд.

Түлөөнэй нэрэнүүдэй тоо, зохилдол, хамаадал г. м. һэдэбүүд юумэнэй нэрэдэ адли һэн хадань, юумэнэй нэрэ үзэхэдөө хэрэглэһэн аргануудые дахуулан зааха. Тиибэшье түлөөнэй нэрэнүүдые бэшэхэ дүримүүд өөрын онсо илгаатай. Эдэ ушарнуудта һурагшадай анхарал онсолон хандуулха. Буряад поэдүүдэй шүлэгүүд сооһоо түлөөнэй нэрэнүүдые олохо, ямар ушарта хэрэглэгдэһыень тайлбарилха. Юумэ зураглан хөөрэхэдөө, түлөөнэй нэрэнүүдые хэрэглэхэ г. м. үйлэ байдал зураглаһан уран зураашадай бүтээлнүүдые хэрэглэн, сээжэ хөөрөөнүүдые эмхидхэхээр байна.

“Буддын шажан” гэһэн бүлэг һурагшадтаяа шэнжэлэнгээ, үгтэһэн статьянууд соо хэр олон түлөөнэй нэрэнүүд хэрэглэгдээб гэһэн шэнжэлэл үнгэргэхэдэ болохо. Гэхэ мэтэшэлэн “Буряад хэлэн” гэһэн электронно ном соо ороһон материалнуудтай һурагшадаа гүнзэгыгөөр танилсуулха зорилго бэелүүлэгдэхэ ушартай.

Ёһо заншал >

  • Табан хушуу мал

Уран бэлигэй дээжэһээ >

  • Уран һайханай үзэсхэлэн

Ёһо заншал >

  • Буддын шажан

Үйлэ үгэ.

Үйлэ үгэ тухай ойлгосо.

Үйлэ үгын һуури.

Үйлэ үгын гаралга.

Үйлэ үгын түлэбүүд.

Үйлэ үгын хэрэглэлгэ.

Үйлэ үгын морфологическа шүүлбэри.

Шалгалтын асуудалнууд.

Буряад хэлэнэй үйлэ үгэ тон олон залгалтануудтай. Причастинууд зохилдодог, хамаададаг, зарим деепричасти мүн лэ хамаададаг. Эдэ олон залгалтанууд өөһэдын онсо илгаатай, тусхай дүримтэй. Тиимэһээ һурагшадай тодоор ойлгожо абахын тула темэ бэхижүүлгын даабаринуудта нарин хандаса хэрэгтэй. Ном соо үгтэһэн даабаринууд багшын эрилтэ хангажа шадахаар, тиибэшье нэмэри даабаринуудые хараадаа абаха шухала. Номой бүхы хубинууд соо үгтэһэн бүлэгүүдэй статьянуудые уншуулха (багшын үзэмжөөр) үйлэ ба байдал тэмдэглэһэн үйлэ үгэнүүдые түүжэ бэшэхэ, илгаралнуудаарнь хубааха, хандаһан түхэлэй үйлэ үгэнүүдые зүб интонацитайгаар уншуулха г. м. даабаринуудые зохёон тааруулха. Ном соо үгтэһэн шалгалтын даабаринуудые дүүргүүлхэдээ, жэшээнь: (хандаһан түхэл – даабари 4, мэдүүлһэн түхэл – даабари 3, причасти – даабари 1, деепричасти – даабари1).

“Ёһо заншал”, “Буряад арад”, “Эхэ нютаг” гэһэн бүлэгүүдэй статьянуудые шэнжэлжэ үгтэһэн мэдүүлэлнүүдэй удха тайлбарилха, гүнзэгырүүлхэ. “Бэеэ абажа ябаха заабаринууд” соо үгтэһэн хүмүүжэлэй дүримүүдтэй танилсангаа, һурагшад үйлэ үгын 4 түхэлнүүдые илгаха, морфологическа шүүлбэри үнгэргэхэ, али нэгэн заабариин удха задалан бэшэхэ г. м. даабаринуудые дүүргэхээр байна.

“Морфологи” >

Уран үгын абдарһаа >

  • Шүлэгүүд

 

“Наадан һурая” >

Уран бэлигэй дээжэһээ

 

“Ёһо заншал” >

  • Буддын шажан

“Ёһо заншал” >

  • Бэеэ абажа ябаха заабаринууд

Дайбар үгэ (наречи)

Дайбар үгэ тухай ойлгосо.

Анхан ба гараһан дайбар үгэнүүд.

Дайбар үгын илгарал.

Дайбар үгэ дахуул үгэ хоёрой илгаа.

Дайбар үгын зохилдол, хамаадал.

Дайбар үгын хэрэглэлгэ.

Дайбар үгын морфологическа шүүлбэри.

Шалгалтын асуудалнууд.

Үйлын шанар шэнжэ, ушар байдал харуулдаг хэлэлгын хубиие дайбар үгэ гэдэг. Тус темээр үгтэһэн даабаринууд богонихонууд, тодо харюу үгтэхөөр зохёогдонхой. Гол анхарал дайбар үгэ дахуул үгэ хоёрой илгаа харуулһан шэнжэнүүдтэ хандуулха шухала.

“Уран үгын абдарһаа” гэһэн бүлэгэй таабаринуудтай, тоолуурнуудтай танилсуулха, дайбар үгэнүүдые олохо, илгааень тэмдэглэхэ г. м. даабаринуудые үгэхэ.

Буряад юртэмсэ :

  • Ёһо заншал
  • Буряад арад
  • Эхэ нютаг

“Ёһо заншал” >

  • Угсаата арадаймнай угай һургаалнууд.
  • Аха захаяа хүндэлхэ ёһо

 

>

Уран үгын абдарһаа >

Арадай аман үгэ >

Бэеэ даагаагүй хэлэлгын хубинууд.

Туһалагша хэлэлгын хубинууд.

Дахуул үгэ.

Холболто үгэ.

Зүйр үгэ.

Аянгалһан үгэ.

Үгэнүүдэй хоорондохи харилсаа тэмдэглэһэн бэеэ даагаагүй хэлэлгын хуби – дахуул үгэ. Мэдүүлэл соохи үгэ болон мэдүүлэлнүүдые холбоһон харилсаа холболто үгэ тэмдэглэдэг гэхэшэлэн тон тобшоор дүримүүд үгтэнэ. Үгтэһэн даабаринуудһаа гадуур һурагшадай аман хэлэ хүгжөөлгын хүдэлмэри үнгэргэнгөө темэеэ бэхижүүлхэ. Хэшээлэй темэһээ дулдыдуулан, нэгэ һонин темэ шэлээд, тэрэнээ өөрын үзэмжөөр хэдэн даабаринуудые зохёоходо тааруу (илгаха, тэмдэглэхэ, һэлгэхэ, нэмэхэ г. м.)

“Ёһо заншал” >

  • Буряад арадай дуун

 

“Эхэ нютаг” >

  • Амитанай аймаг г. м.

IV. Синтаксис.

Хүнүүдэй хэлээрээ харилсан, бодолоо андалдажа, хоорондоо ойлгосохые хэлэлгэ гэдэг. Буряад хэлэлгэ, тэрэнэй байгуулга, илгарал болон хэрэглэлгэ тухай эрдэмэй нэгэ hалбариие буряад хэлэнэй синтаксис гэнэ.

Синтаксисэй үзэдэг юумэнь: а) холбуулал, тэрэнэй байгуулга, илгарал ба хэрэглэлгэ; б) мэдүүлэл, тэрэнэй байгуулга, илгарал ба хэрэглэлгэ.

Һэдэб (темэ)

Үзэгдэхэ материал

Һурагшадай мэдэсэ үргэдхэлгэ, холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

Электрон номой материал

1

Холбуулал

Холбуулал тухай ойлгосо.

Холбуулалнуудай илгарал.

Холбуулалай шүүлбэри.

Ном соо үгтэhэн hорилгын, шалгалтын даабаринуудые, мүн холбуулалай шүүлбэри дүүргүүлжэ, hурагшадай мэдэсэ, шадабари шалгаха. Энэ һэдэб дамжуулхадаа, тогтомол холбуулалнуудта анхаралынь хандуулха, удхаарнь хүдэлмэри үнгэргэхэ. Тогтомол холбоо үгэнүүдые фразеологи гэжэ эрдэм шэнжэлдэг. Хүнэй хэлэлгые уран хурса, образно болгодог тогтомол холбуулалнуудые зүбөөр тааруулан хэрэглэжэ hургаха шухала. Багша hурагшадайнгаа аман ба бэшэмэл хэлэлгэ баяжуулха зорилго бэелүүлжэ, энэ һэдэбтэ элдэб түхэлэй нэмэри даабаринуудые тааруулха аргатай.

1. Ж. Раднаевай зурагуудай гол элемент - дүрэ ажаглуулха. Геройнуудай аяг аашын, шэг шарайн, үйлэ хэрэгүүдэй удхада тааруулан, тогтомол холбуулалнуудтай мэдүүлэлнүүдые зохёолгохо, багахан найруулгануудые бэшүүлхэ.

2. Ш-Н. Цыденжаповай фразеологизмуудай буряад-ород толитой танилсуулха.

Хүнэй зан абари

Ажал хүдэлмэри

Һуралсал, эрдэм гэхэ мэтэ һэдэбээр фразеологизмуудые суглуулха, согсолхо.

3. «Оньhон үгэнүүд» гэhэн хуби нээгээд, тогтомол холбуулалнуудые тэмдэглэхэ, удхыень тайлбарилха; ойлгоогүй үгэ толи соо оложо, удхыень элирүүлхэ г.м. даабаринуудые тааруулжа, hурагшадайнгаа хэлэнэй нөөсэ баяжуулха, хэлэ хүгжөөхэ.

“Уран бэлигэй дээжэhээ”

Үйлэ байдал

  • Ж. Раднаев

«Бэлэг», «Саhанай баяр», «Аймшагтай халаахай», «Бодол», «Нүхэрэй хөөрөөн», «Зунай бороо», «Хүсэлэн»

Фразеологизмуудай толи

  • Уран үгын абдарhаа
  • Арадай аман үгэ
  • Оньhон үгэнүүд

«Синтаксис»

«Уран үгын абдарhаа»

Онтохонууд

  • Шүлэгүүд
  • Рассказууд
  • Арадай аман үгэ

2

Дахуулал

Дахуулал тухай ойлгосо.

Дахуулалнуудай байгуулга.

Дахуулалнуудай илгарал.

Дахуулалнуудай бодолго тайлбарилга.

Дахуулалнуудай шүүлбэри хэлгэ.

Буряад хэлэндэ дахуулалнууд ехэ олоор хэрэглэгдэдэг, тиимэhээ hурагшадта энэ һэдэб бүхөөр ойлгуулхын тула элдэб түхэлэй практическа хүдэлмэринүүдые үнгэргэхэ зэргэтэй.

Причастида гү, али деепричастида хамаатай бэеэ дааhан үгэнүүдэй тааралые причастна гү, али деепричастна (обородууд) дахуулалнууд гэнэ.

Үгтэhэн даабаринууд hурагшадай дахуулал тухай юрэнхы мэдэсэ абалгада яhала hайн тааруулагданхай.

Түгэсхэлэй хүдэлмэри болгон, «Түрэлхи хэлэеэ шудалая» гэhэн «Уран үгын абдарhаа» бүлэг соо үгтэhэн материал хэрэглэн, hурагшадтаяа шэнжэлэлгын хүдэлмэри үнгэргэжэ  болохоор. Эндэ бүлэгөөр hурагшадаа хүдэлгэхэ.

Причастна, деепричастна дахуулалнууд хэр олоор арадай  аман зохёолдо, уран зохёолдо (прозо, поэзи соо)  оршуулгануудта хэрэглэгдэнэб? Ямар илгаралай дахуулалнууд танай шэлэhэн зохёол соо дайралданаб? Дахуулалнууд хэлэлгэ байгуулгада ямар үүргэ дүүргэнэб? гэхэ мэтын асуудалнуудта hурагшад харюу бэдэрнэ.

Тобшолол: Буряад хэлэндэ причастна болон деепричастна дахуулалнууд үргэнөөр хэрэглэгдэхэдээ, манай хэлэлгэ дэлгэрэнгы, тодо, хурса, нугархай болгоно г.м.

Жэшээ:

  • I бүлэг: Оньhон үгэнүүд.
  • II бүлэг: Буряад арадай онтохон «Үгытэй хүн»
  • III бүлэг: А. Лыгденов «Бугын дуун» рассказ
  • Ш. Нимбуевай шүлэгүүд.
  • Мамин-Сибиряк
  • «Зүрхэтэй шандаган»

3

Мэдүүлэл тухай ойлгосо.

Мэдүүлэл. Юрын мэдүүлэл.

Мэдүүлэлнүүдэй  зорилгоороо болон үгүүлбэреэрээ илгарал. Юрын мэдүүлэл тухай ойлгосо. Мэдүүлэлэй шухала гэшүүдые хэрэглэлгэ. Мэдүүлэлэй юрын гэшүүдые хэрэглэлгэ. Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд. Мэдүүлэлэй тододхоhон гэшүүд. Мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй үгэнүүд. Юрын мэдүүлэлэй шүүлбэри.

Һурагшадай анхарал грамматикын нэрэ томьёогой толидо хандуулжа, тобшоор үгтэhэн һэдэбэй тайлбаринуудтай танилсуулха, ойлгоhоноо хүсэнэгтэ дээрэ хаража, бэхижүүлхэ дадалтай болгохо.

Жэшээнь: «Мэдүүлэл тухай ойлгосо», «Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд» гэhэн темэнүүдээр хүсэнэгтэ харуулха, (Цыдендамбаева Г-Х., Жамьянова Ц-Х.Ж)

Хэдэн хүсэнэгүүдые бүридхэжэ, нэгэ дэлгэрэнгы хүсэнэгтэ зохёолгохо, сээжэлдүүлхэ.

Синтаксис соо үгтэhэн даабаринууд гол түлэб сэглэлтэнүүдтэ үгтэнхэй. Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүдые, тододхоhон гэшүүдые, мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдые зүб бэшэлгын дүримүүд hайнаар, тодоор хадуухын тула hурагшадаа эдэ һэдэбүүдтэ үгтэhэн хүсэнэгүүдтэ анхаралынь хурсадхаха шухала.

Эдэ һэдэбүүдые үзэжэ байхадаа, электронно ном соо үгтэhэн hорилгын, шалгалтын даабаринуудые hурагшадаараа дүүргүүлхэ гэжэ оролдохо. Удха зорилгоороо эндэ үгтэhэн даабаринууд hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал яhала хүгжөөхөөр гэжэ hанагдана. Тиибэшье hурагшаднай адли тэгшэ ойлгосотой, бэлэдхэлтэй байдаггүй ушарhаань, багшын эрхэдэ даабаринуудые хэрэглэн, hурагшадайнгаа юрэнхы мэдэсэ үргэдхэн, элдэб түхэлэй хүдэлмэринүүдые зохёон найруулхаар.

Багшын суглуулбариhаа

Жамьянова Ц-Х.Ж. > Синтаксис

(Грамматикын лабламжа)

Цырендоржиева Б.Д. >

Грамматикын нэрэ томьёогой толи.

 

Багшын суглуулбари

Жамьянова Ц-Х. Ж. >

Синтаксис

(Грамматикын лабламжа)

4

Орёо мэдүүлэл.

Орёо мэдүүлэл тухай ойлгосо.

Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэл.

Дахалдаhан орёо мэдүүлэл.

Холболтогүй орёо мэдүүлэл.

Зохёохы, шэнжэлхы шанарай хүдэлмэринүүдые бэлдэхэдээ, багшын нэгэ ехэ һэдэбтэ хандабал, тааруу гү гэжэ hанагдана.

Байгал далай тухайгаа гүнзэгы мэдэсэ үгэхын түлөө энэ хуудаhа нээгээд, һэдэб бүхэндэнь хандажа, ниилэлдэhэн, дахалдаhан, холболтогүй орёо мэдүүлэлнүүдые илгажа, хоорондонь удхатай холбоо оруулжа, найруулга зохёолгохо. Үгышье hаа, энэ ехэ һэдэб соо үгтэhэн юрын мэдүүлэлнүүдые ниилэлдэhэн, дахалдаhан союзуудаар холбожо, орёо мэдүүлэлнүүд болгохо г.м. даабаринуудые зохёон, хэшээлэйнгээ удха гүнзэгырүүлжэ боломоор.

Синтаксис үзэжэ байхадаа, hурагшадайнгаа холбоо хэлэлгэдэ илангаяа ехэ анхарал хандуулнабди. Уран зохёолшодой уран найруулгатай, хүмүүжүүлхы удхатай богонихон рассказууд ном соо олоор үгтэнхэй. Эдэ зохёолнуудые уншуулаад, сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгын жэшээнүүдые олгохо, сэглэлтын тэмдэгүүдые тайлбарилуулха гэхэ мэтын даабаринуудые дурадхажа болохоор.

«Эхэ нютаг» >

Байгал далай

* 15 элб һэдэб үгтэнэ.

5

Сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгэ.

Уран үгын абдарhаа >

Рассказууд >

Сультимов >

  • «Будын гомдол» г.м.
  • Жэшээнь: Л.Толстой >

“Ногоон дээрэ шүүдэр ямар байдаг бэ?” (зураглал)

  • Б.Жанчипов >

“Холын хүдөөдэ” (юрэ хөөрэлгэ, зураглал, бодомжолго) г.м.

6

Найруулал, тэрэнэй байгуулга болон илгарал.

Найруулалай илгарал тодорхойлhон хүдэлмэринүүдые «Уран үгын абдарhаа» гэhэн бүлэг сооhоо бүридхэн согсолжо болохоор: Синтаксис үзэжэ байхадаа үгэhэн бэхижүүлгын даабаринуудай удха схемэ дээрэ тодорхойлбол, иимэнүүд (задалалгын, ололгын, хубилалгын, hажаалгын г.м.) даабаринуудые электрон номой бүхы хубинуудые хэрэглэн тааруулхадаа, түрэл арадайнгаа түүхэ, хэлэ, заншал тухай мэдэсыень үргэдхэнэбди, сүлөө хэлэлгэ хүгжөөнэбди. Эдэ бүхы даабаринуудые багшатаяа суг хамта зохёон хүдэлхэдөө, hурагшадай абьяас, hонирхол хурсадхагдахань дамжаггүй.

Эндэ үгтэһэн түхэлэй даабаринуудые багша зохёоходоо, электрон номой “Буряад юртэмсэ” гэһэн бүлэг соохи материал үргэнөөр хэрэглэжэ, хэшээлэйнгээ һэдэбтэ тааруулан, һургалгын болон хүмүүжүүлгын зорилго бэелүүлхэ аргатай.


гаршаг