Темэ: ЮУМЭНЭЙ НЭРЫН НЭГЭНЭЙ БА ОЛОНОЙ ТОО

6-дахи класс

 

    Хэшээлэй зорилго: Юумэнэй нэрэнүүдэй нэгэнэй ба олоной тоогой залгалтануудые зүбөөр бэшэжэ һурагаха, һурагшадай мэдэсэ гүнзэгырүүлэн бэхижүүлхэ, согсолон дабтаха. Юумэнэй нэрэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэхэ дадал шадабарииень хүгжөөхэ. Һурагшадые түрэлхи буряад хэлэндээ, тэрэнэй баялигта дуратайгаар хүмүүжүүлхэ.

    Хэрэгсэл: миндаһан, компьютер, дэлхэйн карта.

 

    а) Дэлхэйн карта хэрэглэн, багша буряад хэлэн тухайгаа хөөрэнэ.

Дэлхэй дээрэ элдэб олон хэлэнүүд бии, тэдэнэй тоодо түрэл буряад хэлэмнай онсо һуури эзэлнэ. Буряад арадай хэлэн гээшэ ульгам, уянгата, тодо, һонор, баян юм. Үндэһэн хэлэн дээрээ бидэ хөөрэлдэнэбди, дуунуудые дууланабди, үльгэр, онтохо хэлсэнэбди, бэе бэетэеэ зүбөөр ойлголсонобди. Ульгам һайхан буряад хэлэн дээрэ радио, теледамжуулганууд хэгдэнэ, уран зохёолнуудые, газетэ журналнуудые, һуралсалай номуудые уншана, шудална, хадуужа абана гээшэбди.

    Д. Улзытуевай «Буряад хэлэн» шүлэг шагнаха (миндаһан)

    Һүүлэй үедэ үндэһэн хэлэмнай үгы боложо байһан хэлэнүүдэй тоодо ороод, хүндэхэн байдалда байна гээшэ. Тиимэһээ манай республикын правительство, арад зон түрэл хэлэндээ анхаралаа табижа, һүүлэй гурбан жэлэй хугасаада буряад хэлэнэй үдэрнүүдые үргэнөөр тэмдэглэн, олон янзын хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэнэ.

    Бидэнэршье мүнөөдэр хэшээлдээ түрэл хэлэнэйнгээ баялигай абдар уудалан, хэр зэргэ юумэнэй нэрэнүүдэй нэгэнэй ба олоной тоогой залгалтануудые зүбөөр бэшэжэ шададагбта гэжэ элирүүлжэ мэдэхэбди.

 

    а) Зарим үгэнүүдэй зүб бэшэлгэдэ, хэлэлгэдэ, бии бололгодо һонин ушарнууд олон. Би танда нэгэнэй тоодо юумэнэй нэрэнүүдые хэлэхэдэм, таанар тэдэниие олоной тоодо болгоод, дэбтэртээ бэшэхэ болонот.

    (бэе бэеынгээ дэбтэр слайд хаража шалгаха)

    б) Олоной тоодо байһан үгэнүүдые хэлэхэдэм, нэгэнэй тоодо болгожо бэшэгты.

    Худанар, булангууд, Базартан, тракторнууд, залуушуул, моришод, эрэшүүл, шубууд (өөрыгөө слайд хаража шалгагты).

 

    Таанар өөрын шадал, бэрхэеэ харуулжа, ехэ анхаралтайгаар шагнажа, хадуужа абахаяа оролдохо болонот, тиигээд иимэ 3 асуудалда дүүрэн харюу бэшэхэ ёһотойт.(слайд)

    — Хэды мянган буряадууд дэлхэй дээрэ ажаһуунаб?

    — Ямар гүрэнүүдээр буряад зон ажаһуудаг, ажалладаг бэ?

    — Ямар асуудалнууд буряад үндэһэтэнэй һанаа зобооноб?

    Бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ хамта дээрээ 640 мянган буряадууд ажаһууна гээд тоо баримтанууд харуулна. 2002 оной зоной тоо бүридхэлэй дүнгөөр тэрэ тоодо Росси дотор 460 мянган, Буряад Республикада 273 мянган буряадууд ажаһуудаг юм.

    Буряад зон Ази, Европо, Африка, Австрали болон Хойто болон Урда Америкэдэ, Канадада, СНГ-гэй бүхы гүрэнүүдтэ ажаһуудаг, ажалладаг гээшэ. Монгол орондо – 35 мянган, Хитадта – 50 мянган гаран, Казахстанда – 1 мянга, Украинада – 1 мянга тухай, Узбекистанда – 1 мянга шахуу, тэрэшэлэн Азербайджанда, Арменидэ, Белоруссида, Литвада хэдэ хэдэн зуугаад буряадууд ажаһуудаг.

    Ороной ниислэл Москвада, шадархи нютагуудтань 7 мянган, Эрхүү хотодо 7 мянган гээд мэдээсэнэ. Россиин хүн зоной ниитэ хэмжээндэ буряад үндэһэтэн тоогоороо 19-дэхи һуурида байгаа. Хэдыбибди манай үндэһэтэн, хэдымнай хэлэеэ мэдэнэб, хэдымнай мэдэнэгүйб – буряад үндэһэтэнэй һанаа зобоомо асуудалнууд.

 

    3-дахи хуудаһан «Бодожо үзэ!»

    а) Нэгэл адли үзэгүүдһээ шэнэ үгэнүүдые (юумэнэй нэрэнүүдые) бии болгогты.

    Адха (хада, даха)

    Ардаг (гадар, дарга)

    Балга (галба)

    — Эдэ үгэнүүдээ олоной тоодо хубилгагты.

    б) Наадан «Үгэ суглуулагша».

    «Шиисгалдай» гэһэн үгэ соохи үзэгүүдһээ шадаал һаа олон юумэнэй нэрэнүүдые 2 минутын хугасаада бии болгогты.

 

    Зохёолго «Буряад хэлэмни арюухан даа!».

 

    Юумэнэй нэрэнүүдэй һуурида ямар олоной тоогой залгалтануудые нэмэдэг бэ, ямар юумэнэй нэрэнүүд гансал нэгэнэй тоодо хэрэглэгдэдэг бэ гэжэ тест үнгэргэхэ. (С. Г. Будаин, Я. Ц. Ивахинова, Ж. Д. Жамбуева, Ц. В. Лубсанова «Буряад хэлээр тестнүүд», Улаан-Үдэ, «Бэлиг»хэблэл, 2006, нюур 44).

 

    Һурагшад шадалаараа даабари шэлэн абажа дүүргэхэ зэргэтэй.

    а) Зураглал «Байгаалияа баран хамгаалая!»

    б) Үгтэһэн үгэнүүдые хэрэглэн, мэдүүлэлнүүдые зохёогты.

    в) -ууд, -үүд, -нууд, -нүүд, -гууд, -гүүд, -д, -нар, -нор, -нэр гэһэн залгалтатай үгэнүүдые һанаха.