Туһаламжа Орохо Дүн бүридхэл


Евсеева Наталья Платоновна,
Усть-Ордагай тойрогой Эхирит-Булагадай аймагай
Бүлүсын дунда һургуулиин багша
 
 

ТЕМЭ: ДАЙНАЙ ҮЕЫН ЭДИРШҮҮЛ

Ц. А. ЖИМБИЕВ «ГАЛ МОГОЙ ЖЭЛ» РОМАНААР

11 класс
 
Хэшээлэй зорилго:
1.   Роман соохи дайнай үеын хүдөө нютагай хүшэр хүндэ байдалые, хүн бүхэнэй бүлэдэ тохёолдоһон бэрхэшээлнүүдые дабажа гараһан эхэнэрнүүдэй, үхибүүдэй ажабайдал тылэй ветерануудтай харилсажа, мүнөөнэй байдалтай зэргэсүүлхэ;
2.   Батажабай сэдьхэлэй байдал сэгнэхэ, багаһаан ажал хэхэ, «дайн хэзээдэшье хэрэггүй» гэһэн бодол түрүүлхэ;
3.   Үхибүүдые өөрынгөө бодолоо, сэдьхэлээ баяжуулжа ябахые зоригжуулха, харилсажа һургаха, бэе бэедээ, наһатайшуулда һайн хандахые, туһалхые хүмүүжүүлхэ.
 
Хэрэгсэл:
1. Планшет «Ц. А. Жимбиев — буряад элитэ уран зохёолшо, романист»;
2. Выставкэ (номуудынь, үхибүүдэй зурагууд);
3. Зураг. Саврасов «Морид»;
4. Тестнүүд;
5. Фотомонтаж «Нютагаймнай ветеранууд»;
6. Блок-схемэ;
7. Толи.
Самбар дээрэ хэшээлэй эпиграф:
«Дайнай шэрүүн жэлнүүдтэ
Дайралдаһан эдиршүүл
Хабын зонһоо гээгдэнгүй
Хамаг ажал даагаал даа».
Аюша Доноев
Хэшээлэй ябаса:
Багша:
– Сайн байна, үхибүүд! Хүндэтэ нютагаархид! Мүнөөдэрэймнай уулзалга-хэшээл «Дайнай үеын эдиршүүл» гэһэн һэдэбтэй. Үхибүүд, таанадаар харилсахаяа нютагаймнай хүндэтэ үбгэд, хүгшэд, дайнай үеын үхибүүд, залуушуул ерэбэ. Таанад бултыень танинад. Мэндэшэлэе.
Үхибүүд бодожо, “Сайн байна” гэжэ мэндэшэлнэ.
Багша:
– Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда арад зомнай ехэ илалта туйлажа гараһан. Тэрэ үеын хүдөө нютагай ажабайдалые романай баатарай дүреэр хаража, ара талын ветерануудай ажабайдалтай танилсан, хүн бүхэнэй бүлэдэ тохёолдоһон бэрхэшээлнүүдые дабажа гараһан эхэнэр, эдиршүүл тухай хөөрэлдэхэбди.
 
Инсценировани (романһаа хэһэг).
Наадаха нюурнууд:
Хүгшэн эжы
Батажаб
Дондой
Жалма
Залуу эжы
Барас.
Магнитафон: Левитан «От Советского информбюро...».
– Дайн!
– Дайн эхилээ!
– Дайн болоо гэлсэнэл.
— Яяр янданууд даһаа! Һайн юумэ зүгнөөгүйт гэгшэл һэнби. Наадан зугаа барагдаа гэһэндэл яаһан муухай аашатай болоһон зон гээшэб? Үдэр һүнигүй буу шуу табижа ябаад лэ гүйлдэхэ. Тиигээд лэ энэ дайн дажар боложо һалаба!
— Теэд бидэнһээ боложо дайн эхилээгүй ха юм.
— Абяагүй бай. Үтэр наашаа яба! Тэрэ тараажа хаяһан шабааһыетнай шамаар суглуулжа һалахаб!
– Мүнөө гал могой жэл. Энэ могой жэлдэ, минии мэдэхээр, нэгэл муу юумэ болодог. Урдань ган гасуур гү, тахал үбшэн гү, али нэгэ хёмороон тохёолдодог байгаа. Энэ мүнөө дайн байлдаан.
– Ахай, таанад эндэ шэдэлдээ һэмнэйт. Тэрээнһээтнай боложо дайн эхилээ юм гү?
– Юу тиигэбэ гээшэб?
– Теэд хүгшэн эжы шамайе юундэ хараанаб?
– Мэдэхэгүй.
– Харыт! Энэ юумэ олоолби!
– Ши юугээ хашхараа хаагалаабши?
– Энэ юун гээшэб?
– Миилиихэл һэнта. Эдэ муухай зэр зэбсэгээ хаяагүй ха юм. Харыт, эдэнээ дууһыень хадагалаал!
Одоо нүгэл шэбэл! Дал хорёо соогоо юүгээ даража байгаа гээшэб! Малай байра соо буу шуу хэхэ болобо гүт? Буу шуу гээшэтнай хохидал зоболон асардаг юм гэжэ хэлэгшэ гүби. Урдань манай эндэһээ сэрэгэй арын хүдэлмэридэ ошоошод тэндэ яаһан ехэ тэһэрэлгэ боложо, олон мянган улад зон усалтаа гэлсэгшэ һэн бэ, Архангельск гэжэ хотодо. Тэрэ яагааб даа, Ерманиин дайнай үедэ. Тэрэ юүн Ермаани агшаб. Мүнөөшье баһа тэрэ Ермаани дай һүйдхэбэ гэнэ бэшэ гүт?
– Энэ муухай наадаяа хая гэгшэл һэнби.
– Хая! Эдэ буу шууень ши өөрөө абаашажа хая! Эдэшни хүбүүнэйшни суглуулһан зөөри гээшэ. Үри бэеэ ёһоор һургажа шадахагүй! — хүгшэн эжы ганирба.
– Таанад юундэ бэлтылдээд байгаабта, тэдэ шабааһаа суглуулагты саашаа! – Харыт, энэ буундуудые.
– Орхи...
– Пүс! Пүс! Пүс! Ши Үхөөш! Дайн эхилээ! Ура-а-а!
– Болёогши! (хүгшэн эжы Дондойн һуудалые альгадаад абаба).
– Ёо!
– Миил таанадай арһыетнай хүндылхэб!
– Теэд би зэмэтэй бэшэлби.
– Энээнһээ хойшо иигэжэ наадахаяа болёогши? Али үгы гү? Энэ буунуудааршни бултаарнь шамайе буулгахаб.
– Хүгшэн эжы, намда эдэ модон хэрэггүйл!
– Хэрэггүйл? Хэрэгтэй гэжэ хэлэхэеэ яанабши?
– Аа, ёо!
– Шал тэнэг Бабуутай адли боложо, сэрэг суур хэжэ наадаха, тэрэтнай һэдынтнай толгой дээрэ тудахал байха. Энэ бэеэрээ буу шуу үргэлөөд ябахадаа һанаа орохот. Хутага, мадага, жада һэлмэ, буу шуутнай һайн юумэ бэшэ. Ай, бурхан зайлуул!
 

Багша:

 

– Дайнай эхилхэдэ, романаймнай автор хэдытэй байгааб, ямар хүн бэ? Тэдэ дайнай үеын саг һайн лэ мэдэхэ хадаа, иимэ һонин, үнэн, үндэр удхатай зохёол бэшэжэ шадаһан.
Һурагша:
Планшет дээрэ ажал.
Магнитафон — «Дайнай үеын дуун».
Гэрэй даабари шалгалга «Авторай зохёохы намтар».
 
1-дэхи тест:
1) Цыденжаб Арсаланович Жимбиев дайнай эхилхэдэ хэдытэй
байгааб?
А) 13;
Б) 14;
В) 15.
2) Хэды класс дүүргээд байгааб?
А) 7;
Б) 8;
В) 9.
3) Ямар хүн бэ?
А) Поэт;
Б) Уран зохёолшо;
В) Журналист.
4) Ямар дээдэ һургулитайб?
А) Улан-Үдын пединститут;
Б) Эрхүүгэй госуниверситет;
В) Москвагай литинститут.
5) Түрүүшын зохёолынь?
А) Шүлэг;
Б) Рассказ;
В) Новеллэ.
6) Ямар зохёолнуудые бэшэдэг байгааб?
А) Шүлэг;
Б) Поэмэ;
В) Рассказ;
Г) Роман.
7) Ямар дуунуудай автор бэ?
А) Шамхандаа;
Б) Үлгын дуун;
В)Энхэ тайбан.
8) «Баян нуга» гэжэ зохёолынь?
А) Шүлэг;
Б) Поэмэ;
В) Рассказ.
9)Рассказуудайнь ном?
А) Шэнэ үльгэр;
Б) Хуушан үльгэр;
В) Үльгэр домог.
10) Романуудынь?
А) «Гал могой жэл»;
Б) «Талын харгынууд»;
В) «Урасхал».
11) «Гал могой жэл» зохёолынь хэзээ гарааб?
А) 1972;
Б) 1980;
В) 1982.
12)Публицистическэ удхатай номынь?
А) Москва — Прага — Гавана;
Б) Прага — Гавана — Москва;
В) Гавана — Москва — Прага.
13)Жимбиевэй зохёолнуудые хэн оршуулһан бэ?
А) Н. Балдано;
Б) В. Тендряков;
В) М. Жигжитов.

Түлхюур:
1. А;
2. А;
3. А, Б, В;
4. В;
5. А;
6. А, Б, В, Г;
7. А, Б, В, Г;
8. Б;
9. А;
10. А, Б, В;
11. А;
12. А;
13. Б.

Багша:
– «Хүлэг болохо унаганһаа, хүн болохо багаһаа» гэдэгтэл романай герой авторта дүтэ, адлихан байна. “Хүн хадаа нэрэтэй байдаг, хүлэг хадаа дэлһэтэй байдаг” гэдэг. Романаймнай герой хэн бэ? Хэнтэй харилсанаб? Юун тухай бодоноб?
Һурагшад:
Блок-схемээр ажал.
Багша:
Батажаб ямар ажалтай болоноб? Ямар хүн болоһоор харуулагданаб?
Һурагшад:
– Һүниин моришон болоно (түрүүшын һүни тухай);
– Һэшхэлтэй;
– Харюусалгатай;
– Ехэ хүн шэнги бэеэ барина;
– Айгаадшье байгаа һаа, айһанаа мэдүүлнэгүй;
– Ехэ ажалша, хүдэлмэришэ;
Багша:
«Һэшхэл» гэһэн шүлэг уншана.
Һэшхэл... Түбһэн юумэндэл
Гараараа барихын аргагүй.
Һэшхэл... Тэрэ байна гээд.
Нюдөөрөө харахын аргагүй.
Тиигэбэшье һэшхэл
Тэнгэриин нюуса бэшэл, –
Зоной досоо мүндэлһэн
Золто һайхан гэрэл.
Багша:
– Батажабнай золто һайхан гэрэлтэйл хадаа, моридоо нэгэ үдэр хараад хаянгүй, ёһотой моришон боложо шадаһан байна. Моришон. Урда сагһаа хойшо юундэ буряадууд мориёо эрдэни нүхэрни гэдэг байгааб? Хайшан гэжэ Батажаб өөрынгөө Хүрин Хээртэ ханданаб? Ямар бэ адууниинь?
Һурагшад:Зурагууд дээрэ ажал.
Багша:
– Түүхэһээ: 60 млн жэлэй саада тээ Америкын нойтошог ойгоор бишыхан, миисгэй шэнги бэетэй, ута һүүлтэй амитан ябадаг байгаа. Урда хүлдэнь 4 хурган, хойто хүлдэнь 3 хурган. Модоной набшаһа, ногоо эдидэг байһан. Зогиппус — гэжэ нэрэтэй мориной элинсэг хулинсаг (предок).
Зураг.
Һүүлдэнь туруун бии болоо, зуугаад жэлэй ошохо бүри ондоо боложо, морин болоһон. Яхад ба монгол морид адлиханууд, тэдээндэ зүһэтэй.
Багша:
– Нэгэ үдэр сэрэгэй хубсаһатай хүнүүд ерэжэ, айл соохи байха үхибүүд хуу баран харахаяа ошоно. Юун болоо бэлэйб? Батажаб ямараар харагданаб? Сэгнэлтэ үгэгты.
Һурагшад харюусана.
Багша:
– Омар Хайям иигэжэ хэлэһэн: «Все говорят, что среди четвероногих нет ничего лучше коня, ибо он — царь всех пасущихся четвероногих». Пророк хэлэһэн: «Благо написано на лбах лошадей» Из народной мудрости: «Не наделив человека крыльями, небо взамен даровало ему лошадь».
Һурагшад:
Оршуулгын ажал.
Багша:
– «Ульгам мори гэшхэдэлээрнь таниха, эрхим хүниие ажабайдалаарнь мэдэхэ» гэдэг. Нютагаймнай үндэр наһатайшуул, үхибүүд, таанарай урдаа хараха, жэшээ абаха хүнүүд тэрэ хүндэ дайнай үедэ хамаг ажал даагаад ябаһан гээшэ.

Хэшээлэй дүнгүүд

Гэрэй даабари