Цыдендамбаев Жамьян Дашиевич,
Хэжэнгын
интернат-һургуули
Ч.
Цыдендамбаевай
«Шэнэ
байшан»
гэһэн
рассказай удхаар
ТЕМЭ: АРАДАЙМНАЙ АЛТАН
ҺУРГААЛНУУД
6
класс
Хэшээлэй зорилго: Ч.
Цыдендамбаевай “Шэнэ байшан” гэһэн рассказай удха дабталга. Рассказ соохи оньһон
үгэнүүдэй удха тайлбарилжа, аман хэлэ хүгжөөлгэ. Рассказ соо үгтэһэн ёһо
заншалнуудай удха тодорхойлхо. Гэр, гэр бүлэ гэһэн ойлгосонууд хүнэй наһанда
ямар үүргэ дүүргэнэб гэжэ элирүүлхэ.
Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: һэеы
гэрэй экспонат, даабаритай карточканууд, үгэнүүдтэй карточканууд, проектор,
ном, дэбтэр, электронно ном.
Хэшээлэй ябаса
1. Эмхидхэлэй үе
Сайн байна, үхибүүд. Хэшээлэймнай темэ Чимит
Цыдендамбаевай «Шэнэ байшан» рассказ дээрэ үндэһэлнэ.
Хэшээлэй зорилгонуудтай танилсуулга
Хэшээлээ һонирхолтойгоор үнгэргэхын тула таанад 2 бүлэг
боложо хубаараад хүдэлэе.
2.Дабталга
– Шэнэ темэдэ орохынгоо
урда "Шэнэ байшан" рассказай геройнууд хэд бэ гэжэ элирүүлхын тула
тест дүүргэе (8 тестовэ асуудалнууд үгтэнэ)
– Үгтэһэн гурбан харюуһаа
зүб харюуень олоод, доогуурнь зурагты. Зүүн углуудань нэрээ бэшэгты.
– Зүб
харюунуудые хаража, бэе бэеынгээ карточкануудые шалгаад, сэгнэлтэ табигты.
– Һурагшадай
харюу бүридхэлгэ.
3. Шэнэ
темэ
«Шэнэ байшан» гэжэ рассказай гол
герой Санхирай Балдан гоё байшан баряа ха юм даа.
Асуудалнууд:
-
Байшан гэжэ үгэ ямар юумэнтэй
холбожо хараад үзэхөөр байнаб?
-
Энэ үгэдэ удхаараа адли үгэнүүдые
һанаад үзэгты даа...
-
Ямар үгэнүүдээр нягта холбоотойб?
(гэр, гэр бүлэ, һэеы гэр, гал гуламта, гал заяаша г. м. (үхибүүдэй хэлэхэдэ,
бэшээтэй бэлэн үгэнүүдые табижа байха.) Зай, Байшан гэжэ үгэ иимэ үгэнүүдээр
нягта холбоотой. (һурагша уншана).
Бүлэгөөр хүдэлмэри:
•
1-дэхи бүлэгэй асуудал:
Урдандаа буряадууд ямар гэртэ байдаг байгааб? Юундэ һэеы
гэртэ байдаг байгааб?
•
2-дохи бүлэгэй асуудал: Мүнөө буряадууд юундэ иимэ гэртэ байдаг болооб? Юундэ
һэеы гэртэ байхаяа болёоб? Яахадаа иигэжэ хубилааб?
| 1 -дэхи бүлэгэй харюунууд | 2-дохи бүлэгэй харюунууд |
| Үхэр мал баридаг. | Саг һайжаржа, гоё томо гэрнүүдые баридаг болоо. Абида үбгэнэй үгэнүүд. |
| Нүүдэл байдалтай ажалшадай гэр. | Саг ондоо болоо, хүн ганса үхэр мал харахаяа болижо, элдэб ажал хэдэг болоо. |
| Задалхада, суглуулхада, зөөдэлдэ бэлэн. | Нэгэ һууридаа байражаа. |
| Зундаа һэрюун, үбэлдөө дулаан. | Модоор бариһан гэрнүүд бүхэшье, шэнэһэн модон 300 жэлэй туршада үмхирдэггүй. |
1-дэхи бүлэгэй ажалаа дүүргэхэдэ,
багша тобшолол хэнэ:
Һэеы гэрэй экспонат харуулха. Проектороор һэеы гэр ямар
хубинуудһаа бүридэнэб гэжэ харуулха. Гал гуламта, гал заяаша тухай хөөрэхэ.
(Байгалай эрьеэр аяншалгын зоно гээд бии боложо байна)...
Һэеы гэр тухай һонирхоо һаа, буряад хэлэнэй электронно
учебник соо хараха, үшөө һонин мэдэсэнүүдээр танилсаха.
2-дохи бүлэгэй ажалаа дүүргэхэдэ,
шэнэ гэрнүүдые харуулха.
— Хэжэнгэдэмнай
ямар гоё, шэнэ байшангууд баригдааб. Иимэ байшан барихын тула һайн модон
хэрэгтэй. Гэрэй модо отолхо хаһа — апрель һара. Дабирхайгаар баян модон бүхэ.
Ой ошоходоо, ойн эзэнһээ гуйжа, олон үрэ үргэжэ, модо отолхо, отолходоо тон
хэрэгтэйгээ абаха.
Гэрэй
һуури тэбхэр бэшэ, гонзогор байха ёһотой. Балданда юун хэрэгтэй болооб?
(мүнгэн, нүхэд.) Хамтын ажал хүсэтэй, ямаршье ажал хүндэтэй. Мүнөө үедэ тиимэ
гү?
Ч. Цыдендамбаевай «Шэнэ байшан» гэһэн
рассказай геройнууд, тэдэнэй шэнэ гэр барилгада оруулһан туһа тухай танай
харюунуудһаа ойлгожо абаабди. Тиимэһээ гэр барилга гээшэ ганса хүнэй хүсэн
бэшэ. Һайн хэрэг, һайхан хүсэл бэелүүлгэдэ олоной туһа хэрэгтэй гэжэ
ойлгобобди.
Хүн юундэ гэр бариха ёһотой юм. Энэ
үгынгөө удха гүнзэгырүүлэн харая даа.
•
1-дэхи бүлэгэй асуудал: юунэй
түлөө хүндэ гэр хэрэгтэйб?
•
2-дохи бүлэгэй асуудал: гэр, бүлэ
хүнэй ажабайдалда ямар үүргэ дүүргэнэб?
| Аршална | Гэр соомнай эгээл дүтын, эгээл дуратай аба эжымнай байдаг. |
| Һүниин харанхыһаа | Ажалһаа, һургуулиһаа тараад гэртээ яаран ошодог. |
| Хүйтэн үбэлһөө | Эхэ эсэгэдээ туһалхаа |
| Муу зонһоо | Амархаа г. м. |
Ч Цыдендамбаевай гэр тухай бэшэһэн үшөө
нэгэ зохёол (үгүүлэл) соонь иигэжэ бэшээтэй, (самбарта бэшээтэй байха).
«Гэрые,
жэшээнь сасуулаад үзэхэдэ, заримдаа тэрэниие бариһан хүнүүдтээ нилээд олон
талаараа һөөл түһөөтэй байдаг даа»!
Хүндэл тон адли, гэрнүүдшье баһа
хэшэгтэй хэшэггүй, ямбатай ямбагүй, золтой золгүй гэжэ байдаг гээшэ...
Һурагшадай онсодхол. «Һайхан
хэрэг бүтэдэг, һайхан хүсэл бэелдэг». Гэрэй эзэн хүн ямар байха ёһотойб? (Санхирай
Балданай жэшээ дээрэ хаража үзэхэ).
Санхирай Балданай гэр ямар байха ёһотойб
даа.
Санхирай
Балдан гэр бүлэдөө, үри хүүгэдтээ...
Зон
нүхэдтөө...
Ажал
хүдэлмэридөө...
Хэлэһэн
үгэдөө, хүсэһэн хүсэлдөө...
Тиимэһээ
тэрэнэй бариһан гэршье...
Эдэ мэдүүлэлнүүдые хүсэлдүүлэн, хэшээлэй
тобшолол болгоё.
Тиимэһээ зон нүхэдтөө...
Хэлэһэн үгэдөө, хүсэһэн хүсэлдөө үнэн
Санхирай Балданай хүбүүндээ гэжэ бариһан гэрынь... (урда үгтэһэн үгүүлүүлһээ үгэнүүдые шэлэн
абанабди) ямбатай, хэшэгтэй, золтой байг гэжэ үреэе.
Багшын
тобшолол.
Хэшээлэй
дүн (сэгнэлтэ табилга).
Гэрэй даабари: Ямар
гэр барихабта, хэб зураад ерэхэ.
Чимит
Цыдендамбаев «Шэнэ байшан»
6-дахи
класс
1. Санхирай Балдан хэды наһатайб?
а) Дүшэтэй
а) Дүшэтэй
б)
Табяад наһатай
в) Далан табатай
2. Буряад хэлэтэй ород леснигэй фамили?
а) Будаев
б)
Мельников
в) Самбуев
3. Абида баабайн Аша хүбүүнэй нэрэ?
1) Володя
1) Володя
б) Саша
в) Доржо
4. Шэнэ гэрэй пеэшэн хэн табяаб?
а) Санхиров
а) Санхиров
б) Нанзад үбгэн
в) Абида баабай
5. Санхировай хүгшэнэй
нэрэ?
а) Долгор
а) Долгор
б) Пэлмаа хүгшэн
в) Сэсэгма
6. Сонхын шэл хэн отолооб?
а) Мельников лесник
а) Мельников лесник
б) Ойдоб баабай
в) Володя
7. Гэрэй сонхонуудые хэн шэрдээб?
а) Пэлмаа хүгшэн
а) Пэлмаа хүгшэн
б) Максар дархан
в) Абида баабай
8.
Абида баабай хэды наһатайб?
а) Табин наһатай
б) Ерэн гурбатай