Батуева Василиса Шариевна,
Дээдэ Ивалгын дунда һургуули
ТЕМЭ:
МОРИН-ЭРДЭНИ
Зорилго:
1. «Арадаймнай баялиг – табан эрдэни» гэһэн
темэеэ дабтаха, табан хушуу малай дээжэ болохо морин-эрдэниие
гүнзэгыгөөр шудалха;
2. Һурагшадай аман
хэлэлгэ хүгжөөхэ, баян хэлэтэй, сээжэ һонортой, хурса
мэдэрэлтэй болгохо;
3. Арад зонойнгоо ёһо заншал
мандуулха, үндэһэн буряад хэлэеэ шудалха, ажалда дуратай болохо
үхибүүдые хүмүүжүүлхэ.
Хэшээлэй түхэл:
Эрдэм мэдэсэ комплексноор хэрэглэлгэ
Хэшээлэй янза:
Мультимедийнэ хэшээл
Онол арга:
Практическа, шалгалгын,
харуулалгын
Хэрэгсэлнүүд:
Компьютер,
мультимедиа
проектор,
зурагууд, суглуулбаринууд,презентаци.
Хэшээлэй шатанууд:
1. Эмхидхэлэй үе
2. Гэрэй даабари шалгалга:
а) дабталга;
б) сээжэ хөөрөөн;
3. Шэнэ мэдэсэ
4. Бэхижүүлгэ
5. Хэшээлэй онсодхол
6. Гэрэй даабари
1.Эмхидхэлэй үе
Багша:
Мүнөөдэрэймнай хэшээлэй темэ: Морин-эрдэни
Зорилго: Урда
хэшээлдэ гараһан
«Арадаймнай баялиг – табан хушуу мал» гэһэн темэеэ дабтаад, 5 хушуу
малай дээжэ болохо морин-эрдэнитэй гүнзэгыгөөр танилсахабди.
Багша: Табан
хушуу мал гэжэ ямар мал хэлэдэг бэ?
Буряад зоной үдхэдэг байһан табан
янзын мал: адуун, үхэр, тэмээн, хонин, ямаан.
2.Гэрэй
даабари шалгалга
· Минии
дуратай мал гэһэн найруулга зохёохо
· Табан
хушуу мал зураха
· Оньһон
үгэнүүдые, таабаринуудые, юрөөлнүүдые
суглуулха
1-дэхи бүлэг үхэр тухай бэлдэхэ.
Оньһон үгэнүүдые,
таабаринуудые, үреэлнүүдые суглуулха, шүлэг сээжэлдэхэ, зураг зураха,
«Минии дуратай дүрбэн хүлтэ нүхэр» гэжэ найруулга бэшэхэ.
Найруулга уншана, тобшохон мэдээсэл үгэнэ.
2-дохи бүлэг тэмээн тухай домог
хэлэнэ, шүлэг сээжээр уншана.
3-дахи бүлэг ямаан тухай.
Ямаан тэмээн хоёр мүргэлдэжэ
шадахагүй,
Тэнэг
сэсэн хоёр хөөрэлдэжэ шадахагүй.
Ямаан капуста хоёр сугтаа байжа шадахагүй.
Оньһон үгэнүүдэй удха
тайлбарилха.
4-дэхи бүлэгнай хонин тухай бэлдэхэ
байгаа. Юрөөл сээжээр хэлэнэ.
5-дахи бүлэг морин тухай юу хэлэхэ байнабта?
– Эртэ урда сагһаа хойшо манай
буряад арад бүхы ажал
хэрэгээ морёор бүтээдэг байгаа. Холо ойрын аян замда ябаха, адуу малаа
манаха, аюулта дайсадһаа бэеэ хамгаалха.
Багша: Зай, үхибүүд!
Гэрэйнгээ даабари
ехэ һайнаар дүүргээ байнат, теэд ямар тобшололдо ерэбэ гээшэбибди? 5
хушуу малые юундэ арадаймнай баялиг гэнэбибди?
– Манай буряад зон 5 хушуу малаа маллажа, үдхэжэ,
тэрэнэйнгээ ашаг шэмээр амидардаг байгаа.
– 5 хушуу малайнгаа арһаар
хубсалдаг, ажаһуудалда хэрэгтэй тоног зэбсэгүүдые хэдэг байгаа.
Жэшээнь: ташуур, ооһор, аргамжа.
– Малайнгаа һүөөр түхэреэн жэл coo
элдэб эдеэ бэлдэжэ хооллодог байгаа.
– Арһаарнь гэрһээ эхилээд, унтари
дэбдихэр түхеэрдэг.
– Нооһоорнь оймһо нэхэдэг, шэрдэг
хэдэг байгаа.
Багшын тобшолол. Манай буряад зон 5 хушуу малаа үдхэжэ,
тэдэнэйнгээ ашаг шэмээр ажабайдалайнгаа эрилтэнүүдые хангажа, ядамаргүй
һуудаг байгаа. Тиимэһээл мал харалгые манай арад юунһээшье үлүүгээр
сэгнэжэ, малаа һайнаар тэжээхые оролдодог байгаа. Харин мүнөө сагта 5
хушуу мал хэрэгтэй гү, юугээрээ хэрэгтэйб, таанадай гэртэхин тэжээнэ гү?
Үхибүүд һанамжануудаа хэлэнэ,
багша тобшолол хэнэ.
– Үхэр мал баряа һаа,
өөһэдынгөө һүтэй,
мяхатай, нооһотой байха һэмди. Магазинһаа худалдажа абахагүй, морёор
ажал хэхэдэ бензин соляркада мүнгэ гаргахагүй.
– Ажабайдалдамнай иимэ ехэ үүргэ
дүүргэнэ, бидэнэртэ
туһа хүргэнэ ха юм даа. Табан хушуу мал һүүлшын сагта үсөөрһэн байгаа,
харин мүнөө үхэр малаа үдхэхын түлөө гүрэн түрэмнай ехэ ажал ябуулна.
Зарим аймагуудаар элдэб үүлтэртэ үхэр, мори, хони тэжээжэ эхилэнхэй.
3. Шэнэ мэдэсэ
Жэшээлхэдэ, элдэб үүлтэрэй морид
байдаг. Дэлхэй дээрэ
250 янзын морид бии гэжэ тоологдодог: англи, араб, монгол, брабансон,
першерон, шайра, камаргу, мустанг, Прежевальскын морин, квотерхорс,
пони г.м. (слайднуудые, зурагуудые харуулха)
Буряад үүлтэрэй морин бэеэрээ
набтаршаг, үндэрынь 130
см. дээшэ байдаггүй. Энэ морин ехэ тэсэмгэй, Сибириин хатуу шэрүүн
байгаалида даданхай юм. Энэ үүлтэрэй морин шанга хүйтэнһөө айдаггүй,
хүлөөрөө саһан дороһоо хагда малтажа эдидэг. (слайд харуулха)
Манай арад мориёо юундэ «морин
эрдэни» гэжэ нэрлэдэг байгааб? Юун гээшэб эрдэни гэжэ үгэ?
(словарна хүдэлмэри)
Эрдэни – үнэтэй сэнтэй зүйл,
дараһан баялиг (драгоценность, сокровище).
Үхибүүд һанамжануудаа хэлэнэ, багша тобшолол
хэнэ.
– Морин хадаа малша арадаймнай
эгээл ехэ туһалагшань
байгаа... Морин эрдэниин хүсэ шадал хэрэглэжэ, ажалаа хэдэг, аян замда
ябадаг, дайсанай добтолон ороо һаа, ами бэеэ, гэр бүлөө, ажабайдалаа
хамгаалдаг байгаа.
Тетрадьтаа һара үдэрөө, темэеэ,
эпиграф, эрдэни тухай бэшэнэ. Багша оньһон үгэнүүдтэй слайд
харуулна.
Эгээл тиимэһээ манай арад гээшэ хүлэг мориёо
магтан, дуу,
шүлэг, зохёол зохёодог, үльгэр түүхэдээ түүрээдэг, оньһон үгэ,
үреэлнүүдые хэлэдэг байгаа. Жэшээнь: Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо
унаганһаа. Энэ үгэнүүдэй удхые тайлбарилаад үзэе.
Урдань буряад зон үхибүүгээ
3-4 наһатайһаань эхилжэ, номгон мориной нюрган дээрэ табижа һургадаг
байгаа.
Гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ
хүргэхэ.
Хүнэй хүбүүе хүсэ оруулдаг – һургаал,
Хүлэгэй унагые шадал оруулдаг –
тэжээл.
гэһэн оньһон үгэнүүд бии. Эдэ оньһон үгэнүүд
удхаараа нягта холбоотой, таанар удхыень тайлбарилаад
туршыт даа.
Бага наһандаа ойлгоһон юумэн огто
мартагдадаггүй. Зааханһаа
хойшо ажалда һураагүй һаа, томо болоод һурахагүй, багадаал ном уншаагүй
һаа, ехэ болоод уншахагүй. Багадаа юумэ хулуужа, худалаар хэлэжэ һураа
һаа, ехэ болоод хулуужал,
худалаар хэлэжэл, хүниие мэхэлжэл ябаха, “Һураһан
юумэн һураар татахагүй” гэжэ
хошоо үгэ тон зүб.
Зүб һургаалтай хүниие гутааха гээшэ бэрхэ, харин бага наһанһаа
һургаалгүй хүниие зүб харгыда оруулхань бэрхэ байдаг. Тиимэһээ таанар
яаха ёһотойбта? Эдэ сэсэн оньһон үгэнүүдые хараадаа абажа, мүнөөнэй
орёо сагта мүнөөнһөө һайн юумэндэ һураха гэжэ оролдохо ёһотой болонот.
Эндэһээ үндэһэлжэ, манай
арад эмниг
мориие һайнаар, нэгэшье муу зангүйгөөр һургажа, найдамтай унаа
болгодог. Саашадаа мориёо адаглан хаража, хатарша гү, али жороо,
гүйгөөшэ, ашаа жүдхөөшэ, агнуурида ябадаг, аянда ябадаг морин болгодог.
Һайн моритой хүн һанаһан хэрэгээ бүтээдэг, ядаһанда туһалдаг, тэмсэлдэ
иладаг, урилдаанда оройлдог. Тиимэһээл агта морин – хүнэй нүхэр гэдэг. Һайн
мориндо эзэн олон, һайн хүндэ нүхэр олон гэжэ
хэлсэдэг. Үшөө нэгэ оньһон үгэ:
Һайн эрын һургаһан морин
– һайн, муу эрын һургаһан морин – муу
эдэ үгэнүүдһээ үндэһэлжэ, моридой абари зан
илгадаг: (слайд)
Мориной
илгаа ба абари зан:
|
Эмниг
Сүлхэ
|
необъезженный конь
выносливый
|
|
Жороо
Ульгам
|
иноходец
ходкий
|
|
Хатарша
Хашан
|
рысак
ленивый
|
|
Дошхон
Хирэдэг
|
своенравный конь
упрямый
|
|
Инсагаалха
|
Ржать
|
|
Сабшаха
|
бить копытом
|
|
Собхорхо
|
подпрыгивать, подскакивать
|
|
Тангарха
|
бегать, взбрыкивая ногами
|
|
Турьяха
|
Фыркать
|
|
Үдьхэлхэ
|
лягать, лягаться
|
|
Үүрһэхэ
|
ласково ржать
|
|
Хазаха
|
Кушать
|
|
Хулмайха
|
прижимать уши, собираясь укусить
|
|
Һүрмыхэ
|
насторожиться
|
|
Шарбаха
|
махать хвостом
|
|
Жүдхэхэ
|
тащить груз
|
|
Гүйхэ
|
Бегать
|
Мориной илгаа ба абари зан тухай хөөрэлдэхэ
элдэб ушарнуудые үхибүүд хөөрэхэ, дэбтэр соогоо буулгажа бэшэхэ.
Мориной үнгэзүһэ:
Багша: Мориной
үнгэ зүһэ мэдэхэ гүт? Нэрлыт даа.
Адуун элдэб олон зүһэтэй,
тэрээнһээ дулдыдажа олон янзын нэрэтэй
1. Сагаан
2. Зээрдэ
3. Хүрин зээрдэ
4. Хээр
5. Хүрин хээр
6. Боро
7. Сагаан
8. Һаарал
9. Хара
10. Хөө хара
11. Төөнтэй хара
12. Улаан
13. Буурал
14. Сагаан буурал
15. Хула
16. Сагаан боро
17. Шаргал
18. Сабидар
19. Халюун
20. Хүрин
21. Алаг
22. Халтар
23. Соохор
24. Төөнтэй
25. Табгай сагаан
26. Хул сагаан
27. Мэлзэн боро
28. Ёбуутай хээр
29. Халзан зээрдэ
30. Бар соохор
31. Эрбэд соохор
4. Бэхижүүлгэ
Бэшэмэл хүдэлмэри. Мүнөө гараһан
мориной зүһэнүудэй
илгаа, абари занһаа дулдыдаһан илгаануудые, оньһон үгэнүүдые хэрэглэжэ,
5-5 мэдүүлэлнүүдые зохёохо. Мориной үнгэ зүһэтэй слайднуудые багша
дахин харуулна, үхибүүд таана, нэрлэнэ.
Мори урилдаан, мориной соло тухай
хөөрэлдэхэ.
Нэгэ һурагша
мориной соло дуулана.
Ямар олон дуунууд бии гээшэб?
Мэдэхэ дуугаа дуулая.
Бултадаа,
багшатаяа «Хүрин хээр» дуу дуулана.
Тобшолол
Эртэ урда сагһаа
хойшо манай арад зон мориёо
нүхэр шэнги тооложо, бага наһанһаань
һайн зантай,
найдамтай унаа болгодог байһан.
Тиимэһээ хүн хадаа
бага наһанһаа
һайн юумэндэ һураха
ёһотой, моринэрдэнидэ
һайнаар хандаха,
хайрлажа ябаха хэрэгтэй, юундэб гэхэдэ,морин
эрдэниин хүсэ шадал хэрэглэжэ, ажалаа хэдэг, аян замда
ябадаг, дайсанай добтолон ороо һаа,
ами бэеэ, гэр бүлөө, ажабайдалаа хамгаалдаг байгаа.
5. Хэшээлэй онсодхол
Багша үхибүүдэй хэһэн
папкануудые суглуулна, сэгнэлтэнүүдые табина, тайлбарилна.
6. Гэрэй даабари
“Хүлэгминии морин”
гэһэн темэдэ найруулга
бэшэхэ.
Мориной тоног зэмсэгүүд тухай
мэдээсэл суглуулха.
Морин тухай домогуудые суглуулха.