Дашеева Сэсэгма Намсараевна,
Загарайн аймагай
Эрхирэгэй дунда һургуули
Энэ хуудаhанда Эрхирэгэй дунда hургуулиин буряад хэлэнэй, “Ургы” бүлгэмэй суглуулhан аман зохёолой согсолбори оробо.
“Эрхирэг” гэжэ нэрэ тухай
Нютагнай юундэ Эрхирэг гэжэ нэрэтэйб?
Нютагай үндэр наhатай үбгэн Жэгмэдэй Дэлэг-Доржо иигэжэ хөөрөө hэн:
- Хойто үндэр хадын оройдо мүнхэ булаг бии. Тэрэ булагhаа эхи абан, горход саашаа, наашаа урдан гарадаг. Саашаа урдаашань Этириг, наашаа Эхириг урдадаг.
Юундэ “р” үзэг энэ нэрэдэ ороо юм?
Р – хонгёо, сонорно, дуутай хашалган абяан хадаа бүдэхи, hула Х абяанда нүлөө үзүүлээ. Абяанууд адлирхуу болоо.
“Итанцын доро Этириг гэжэ нэрэтэй бишыхан hуурин бии. Тэндэ гансал вертолёдоор хүрэжэ болохо” гээд, “Правда Бурятии” һониндо бэшэгдээ hэн. Манай hургуулиин эдир аяншад тиишэ хүрэхэ хүсэлтэй юм.
Сагаан хадын Хүгшэн Эжы тухай домог
Зуун жэлэй урда тээ иимэ ушар болоhон юм гэжэ хөөрэлдэдэг. Хориин арбан нэгэн эсэгын нэгэ угай Эрхирэг нютагай айлда хойто буряад угай басаган бэри боложо бууhан ха. Эндэхи зон, түрэл гаралынь, айл аймагынь тэрэниие харшалба.
Залуу бэри ехээр зобоходоо, доромжолуулхадаа, өөрынгөө эди шэди харуулжа эхилээ. Yнэгэн болоод, гэрээ тойрожо гүйгөө. Арбан хурганhаань могойнууд гараа. Хубилгаан байhанаа мэдүүлээ. Энэ сагhаа хойшо хадам эжы, абань, түрэл гаралынь, нютагаархиниинь бэридээ hүгэдэдэг, хүндэлдэг болоһон юм. Ехэ ямбатайгаар хүгшэржэ, наhа барахынгаа урда иигэжэ хэлэһэн гэдэг: “Хойто Сагаан хадынтнай эзэн боложо түрэхэб, томо шулуунуудаар даража хүдөөлүүлхэт. Сагаан хадымнай хүгшэн эжы гэжэ нэрлэхэт”.
Хүн зон тэрэ гэрээд үгыень дүүргэhэн. Сагаан хадын оройдо гараhан хүн бүхэн шулуу асаржа, нэмэхэ ёhотой юм. Энэ гуйлтыень дүүргэhэн хүн жаргалтай, элүүр энхэ, амгалан тайбан hууха.
Тэрэ сагhаа хойшо “Эрхирэг нютагай Сагаан хада”- гэжэ алдаршаhан түүхэтэй. Эндэ ерэжэ нютагжаhан зондо ехэ үргэмжэтэй газар юм. Сагаан хадын эжын үреэлээр Эрхирэг нютагаархид hайн hууна.
Кружогойхид Пурбо-Ханда Бадмаевна Цырендоржиеваhаа бэшэжэ абаа.
СЭЛГЕЭХЭН ЭРХИРЭГЭЙ ДУУЛИМХАНДА…
|
Сэлгеэхэн Эрхирэгэй дуулимханда |
Уужамхан Эрхирэгэй дуулимханда |
ТАШАЛАН НЮТАГАЙ АРШААН ТУХАЙ ДУУН
|
Найманхан эхитэй Эхэ нютагни |
Олонхон эхитэй Эхэ нютагни |
1916 ондо Ташалан нютагта түрэhэн
Ханда Найдановна Дугарова дуулажа үгөө.
|
АСАГАД НЮТАГАА ҺАНАХАДАМ… Асагад нютагаа hанахадам,Арбаадхан наhанайм нютаг бэлэй. Аргал сэсэгүүдээр бүрхөөгдэhэн Анханһаал суутай нютаг бэлэй. Нариихан Асагадаа hанахадам, Наадажа үдэhэн нютаг бэлэй. Набша сэсэгүүдээр бүрхөөгдэhэн Нангин суута нютаг бэлэй. Хотогор Асагадаа hанахадам, Хорёодхон наhанайм нютаг бэлэй. Хонхо сэсэгүүдээр бүрхөөгдэhэн Хододоол суутай нютаг бэлэй. Эрхирэг нютагаа hанахадам, Энээхэн наhанайм нютаг бэлэй. Элдэб сэсэгүүдээр бүрхөөгдэhэн Эртын суутай нютаг бэлэй. |
|
АГВАН ДОРЖИЕВАЙ ЗАЛУУДАА ДУУЛАҺАН ДУУН Ая ехэ гайхамшагАлтан олоной агуула. Ая эдэнэй засарта Сэнгэлиг долоон далайншень. Эдэ бүгэдын дунданшень Эрдэни алтан замбуулин. Эрдэни Сүмбэрэй аймана Эрьехэ наратай замбуулин. Уула майла эхитэй Уужам сагаан Yдэмнай. Уужам Yдын нютагта Улад зониинь жаргалтай. Хада майла эхитэй Хабтагай сагаан Yдэмнай. Хабтагай Yдэ нютагта Хамаг зониинь жаргалтай. Ута агуулын орондо Боди модон жэмэс лэ, Бурхан багшын орондо Хүнэй бэе жаргалтай. |
|
ЗҮЛГЭ ДЭЭГҮҮР ЯБАХАДА… Зүлгэ дээгүүр ябахада,Юунэй тооhон халдаха бэ? Зөөлэхэн аяар ябахадам, Юунэй зэмэ олдохо бэ? Ногоон дээгүүр ябахада, Юунэй тооhон халдаха бэ? Номгон аяар ябахадам, Юунэй зэмэ олдохо бэ? Хагдан дээгүүр ябахада, Юунэй тооhон халдаха бэ? Хайрлан аяар ябахадам, Юунэй зэмэ дуулдаха бэ? |
1923 ондо Нарин-Асагад нютагта түрэhэн
Дулмажап Гармаевна Ширапцынгееваhаа
бэшэгдэжэ абтаа.
|
СКАЗКА О ДОБО-ЁНХОРЕ Очень давно, в каменный век,В эти места пришёл человек. Взором окинул леса и поля, Стала родной ему эта земля. В узкой канаве журчал ручеёк, Взял он в ладони влаги глоток. Сучья собрал, развёл он костёр, Гордо воскликнул: “Добо-Ёнхор!” Где-то в степи поймал он коня, Стал разводить большие стада. Жил и трудился, молился богам, Спутника жизни искал тут и там. Как-то, однажды, лесною тропой, Встретился с девушкою молодой. С нею, вернувшись к подножию гор, Гордо воскликнул: “Добо-Ёнхор!” Листья опали, выпал снежок, Вот и зима пришла на порог. Холодно было, мёрз человек. Стал он искать тёплый ночлег. Понял бедняга – случилась беда, Только не стал унывать он тогда. Юрту поставил к подножию гор, Гордо воскликнул: “Добо-Ёнхор!” Сказка не сказка, но до сих пор, Там, далеко, у подножия гор, Всем временам наперекор Там и остался Добо-Ёнхор. Вверх по дороге, к подножию гор Еду к тебе, Добо-Ёнхор. Вверх по дороге, к подножию гор, Я еду к тебе, мой Добо-Ёнхор! |
Чингис Цыжипов,1994 г.
СЭЛГЕЭХЭН ДАБААТЫН ЭХИНДЭ
|
Сэлгеэхэн Дабаатын эхиндэ |
|
Уужамхан Дабаатын эхиндэ |
|
Хабтагай Дабаатын эхиндэ |
1920 ондо Дабаата нютагта түрэhэн
Хандажап Бадмаевна Жапова
1994 ондо дуулажа үгөө.
ХИБЭС ТОРГОН ЗАНГЯАМНАЙ
|
Хибэс торгон зангяамнай, |
Занданай оройгоор донгодоошо |
|
Улаан торгон зангяамнай, |
Дабаатын оройгоор зэдэлүүлhэн |
1916 ондо Ташалан нютагта түрэhэн
Ханда Найдановна Дугарова дуулаа,
1944 онhоо Дабаатын бэри.
БОРОЛЖЫН УЗУУРААР ЖЭРЬЕГШЭ…
|
Боролжын узуураар жэрьегшэ Булжуухай шубуухай. Бултанай дундахануур найгагша Манай ахай, хөөхэй. |
|
Тэрэлжын узуураар жэрьегшэ Тэрээхэн шубуухай. Тэдэнэй дундахануур найгагша Манай ахай, хөөхэй. |
БАГЛАА САМБАЙТАЙ САБИДАРХАН…
|
Баглаа самбайтай сабидархан Баруунхан харгыда сэнгэхэд гээ, Баталһан хайратай амарагни Байгыш даа гэхэдэжэ, эмнис гээ. |
|
Толгой сагаантай сабидархан Талынгаа харгыда сэнгэхэд гээ, Танилсан хайратай амарагни Танилсая гэхэдэжэ, эмнис гээ. |
1926 ондо Эрхирэг нютагта түрэhэн
Жэмэ Цыреновна Жигжитоваhаа
бэшэгдэжэ абтаа.
ДАБААТА ҺУУРИН ТУХАЙ
|
Хабтагай Дабаатын дуулимханда Хаданууд нэнгэнэ шүүдэрhээ. Ханилhан нүхэдэйнгөө илдамханда Хайрамни сэнгэнэ дуранhаа. |
|
Уужамхан Дабаатын дуулимханда Ургынууд нэнгэнэ шүүдэрhээ. Ушарсан нүхэдэйнгөө илдамханда Ухаамни сэнгэнэ дуранhаа. |
|
Сэлгеэ Дабаатам аршаантайл юм. Шэлынгээ боориhоо харьялдаг юм. Шэнэлhэн гансахан нүхэрни Сээжэнхэн зүрхэндэм гансахан юм. |
|
Уужамхан Дабаатамнай аршаантайл юм. Уулынгаа боориhоо харьялдаг юм. Ушарhан гансахан нүхэрни Ухаанхан зүрхэндэм гансахан юм. |
|
Хабтагай Сагаан Дабаатамнай Хадынгаа боориhоо харьялдаг юм. Ханилhан гансахан нүхэрни Харахан зүрхэндэм гансахан юм. |
Эрхирэгтэ ажаhуудаг
Гажид Цыремпиловна Цымпилова
Шойжи-Нима Дамбаевич Чимитов
хоёрhоо бэшэгдэжэ абтаа.