Цыремпилова Бутид Цырендоржиевна,
Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи гимнази
САГААЛГАН
Цель: Создание
этнической образовательной среды, воспитывающий личность в духе
национальных традиций.
Задачи:
Приобщение учащихся к бурятской
культуре, традициям и обычаям. Воспитание у учащихся чувства
коллективизма, сплоченности, творчества. Развитие толерантности,
чувства уважения к другим культурам.
Оборудование:
Макет юрты, предметы быта, слайдовое сопровождение, һээр, фонограммы.
Найруулгын ябаса:
Амаршалга:
Уянгата хүгжэм зэдэлнэ, Аюша хадаг дээрэ сагаан эдеэнэй дээжэ баринхай
хүбүүн басаган хоёр гаража ерэнэд.
Хүбүүн:
Улаан-Үдын урдахи аймагта
оршодог
Үргэн ехэ Үдэ, Сэлэнгэ
голнуудай
Үзэсхэлэнтэ һайхан эрье дээрэ
Үни carһaa уг дамжуулан,
Үри хүүгэдээ һурган хүгжөөн
байдаг
29-дэхи буряад һургуулиин зүгһөө халуун амар
мэндэ!
Амаршалгын хатар.
Хүбүүн:
Шэнын нэгэнэй үүрээр
Шэмэг одото огторгойһоо
Һама Сахюусан заяархан,
Һэриһэн дэлхэйдэ заларжа,
Шэдитэ эрхеэрээ адислаад,
Ашата жаргал үршөөгөөд,
Буянта хэрэгээ бүтээжэ
Бурханайнгаа орон бусадаг.
Басаган:
Амар мэндэ, аригуун баян
Түүхэ домогто Сагаан һapa.
Аяар холын арадайм заншал –
Түрэлхиим һайндэр, түмэнэй найр,
Һарын шэнын нэгэн,
Һаншаг сагаан Сагаалган!
Гэрэй эзэн:
Одоошье Сагаан һарамнай мандажа, Сагаалгамнай
эхилбэ гээшэ даа.
Гэрэй эзэн эхэнэр:
Тиимэ, тиимэ... үнинэй хүлеэгээбди даа. Ая
гангын арюудхамал хангалаар анхилан байдаг, тунгалаг сэбэр агаартай,
түби дэлхэйн дүрбэн
зүг, найман хизаарай сохилжо байгаа зүрхэн мэтэ һанагдадаг Буряад
һайхан орондомнай...
Гэрэй эзэн:
Гал нохой жэл морилбол даа. Сагаалганай ёһoop
золгоёл даа! Хүбүүн, басаган, ерэгты даа, наашаа.
Хүбүүн:
Аба, эжы! Олон айлшад буужа байнал. Түрүүн
ерэһэн мориниинь
ехэл дошхон янзатай. Та, аба, иигэжэ заагша гүбты, эмнигые һургажа,
унаа болгожо шадаха эрэ болоорой...
Айлшан:
Аа, жэлээ оруулжа ябанабши!
Элдэбын харгыда төөрингүй
Эжынгээ хэлэһээр ябаарай.
Асатай харгыда төөрингүй
Абынгаа хэлэһээр ябаарай.
Баабайнгаа нютагта баян боложо,
Эжынгээ нютагта эрдэм оложо ябагты!
Ухаан бодолой эрдэм шудалагты
Ута һайхан наһа эдлэгты.
Утаатай үргэн гуламтадатнай
Унтаршагүй унай бадараг.
Гэрэй эзэн:
Зай, айлшад, манай бага хүбүүн моридто тусгаар
дуратай юм.
Айлшаднай та бүгэдэндэ хайшан гэжэ адуугаа
манадагаа, наадандаа эрьедэгээ хатараар харуулаад үгэхэнь.
Хатар «Наездники» (мориной
түүрээлгэ дуулана)
Турьян, турьян жуу
Турьяан һайхан турьяанай
Турьян турьян жуу.
Гэрэй эзэн: Хүндэтэ
айлшад, нюдэнэй хужар, шэхэнэй шэмэг болгон дуу, хатар, үльгэрөө
дэлгэхэ бэзэ гэжэ найданабди.
Элинсэг хулинсаг эсэгым дуунууд,
Эмгэ төөдэй эхым дуунууд!
Үнэн байдалай тэмдэг болоош,
Үлэмжэ сэсэн үеын дээжэ асарааш:
Буряад арадай дуун
Сэлмэг:
Би танда өөр тухайгаа хөөрэһүү. Би Хориин 11
эсэгэнэрэй
улаалзай хүбдүүд угтай, 9 наһатай, 8 сагаан мэнгэтэй, эхэ эсэгын
эрхэхэн, бэрхэхэн, эжэл соогоо хүндэтэй ухаамар, һанаһанаа абажа,
һарбайһанаа барижа, мэдэхэ шадалаараа туһa
хэхые оролдожо ябадаг Рэгзэнэй Батын урдаа
хараха, басаган үринь Сэлмэг гээшэб (Угаа
тоолоно).
Айлшад:
Дангинын түүрээлгэ дуулана
Айлшад:
Энэ манай айлшад cooһoo Жаргал ахай 16 үе
тооложо байнал
даа, шагная нүхэд, Жаргал ахай, өөр тухайгаа хөөрыт даа. Намда булайхан
зохид Жаргал гэжэ нэрэ баабаймни хайрлаһан юм...
Жаргал: Хориин
арбан нэгэн эсэгэнэрэй тaһapдаһaн,
Агын
найман аба эжын таһардаһан, «Бодын мяханда бүдүүржэ үзөөгүй, ула мүрөө
харуулаагүй, аяг зангаа танюулаагүй, шоо мэргэн ураатай, боро тугтай,
бодонгууд угай, Баатарай нюдэнэй сүсэгы мэтээр гамнажа, хайрлажа
ябадаг, хоёр һайхан хушуу үринэрэйнь һанаха хүбүүн болоноб. Би таанарта
өөрынгөө угай сахижа ябаһан, намда хүрэтэр дамжажа ерэһэн угайнгаа
бэшэгһээ 16 үе тоолоод үгэһүүб даа» (Тоолоно).
Эзэн эхэнэр:
Һайхан даа, һайхан... хэды гоёб даа, угаа
алдангүй тооложо ябахада.
«Угаа мартаһан хүн, уһаа алдаһан мал» гэдэг ха
юм. Нүхэд хоёр можо боложо таһаран,
сэсэн мэргэн үгэнүүдээ
андалдахамнай гү?
Булта: Тиигэе,
тиигэе!
Хэлэнэйнгээ шалаа гарган, жороо үгэнүүдые
жороолуулая.
Жороо үгэнүүдэй андалдаан
Зай, хэлэнэйнгээ шалааешье гаргангаа, сэсэн
мэргэн үгэнүүдээрээ андалдаябди.
Оньһон үгэнүүдэй мүрысөөн
Нүхэд, нюуса далда удхатай
таабаринуудаа таалсаял.
Таабари таагаагүй хүниие
Хатанхай лепёошхоор,
Түгдэрхэй горшоогоор,
Хухархай зүүгээр худалдахабди.
Зүб бэд даа, худалдахабди!
Таабаринуудай
мүрысөөн
– Баатарнуудайнгаа шэн
хүсыень элирүүлэн, һээр шаалга харахамнай гү?
Һээр эгээл
шиираг хүбүүндэ барюулагдана.
Шаагша хүн һээрээ пулаадаар орёожо, зүүн гартаа адхаад, олоной нюдэндэ
гаража, алаа алсайжа, хүлөө шанга гэшхэн,
баатар бэеэ бэелэн, бүхыжэ байгаад,
оншотойгоор шааха.
Хэдэн бараг хүбүүд бираагүй һaa, һээр
суутай боложо, боосооной болоно. (Һээрэй
суушье, мүнгэншье ехэ болоно)
Айлшад:
– Яагаа бүхэ һээр гээшэб? Энэл хүбүүн һалгахань
ёһотой даа, гайтай нюдаргатай байна (гэжэ
хүбүүдые хүхеэнэ).
— Зай, минии туршаха ээлжээн ерэбэ ха. Юу
хухархаб даа.
Нюдаргым мэдээд, далдираад лэ байна. Шаажа туршаагүй һаамни, зориггүй
хүбүүн түрэхэ юм гү? Һээрэй жасын мүнгэ ехэ болгожо,
хубитаяа оруулхам.
Бэеэ шангадхан, бии шадалаа гарган
шаана. Хухалагша гартаа aдxaһaн һээрэй үзүүр хаража:
— Энэмнай, сула яһан һээр байнал. Тиигээд лэ
бараг хүбүүднай хухалжа ядаа юм байна.
Туулмагтай мүнгэ
барижа һууһaн үбгэн бодожо:
— Энэ гэр соо байгшадай хухалаагүй һээр
хухалжа, һээршэ гэһэн алдарта хүртэбэш.
Байгшадай зүгһөө шангыетнай барюулхам.
— Булигшада алдар соло! Бара! Бара аа!
Баатарай түүрээлгэ татана:
Шэнэ жэлэйнгээ нааданда
Шангаар гараа барисалдан,
Шуран хурдан гэшхэдэлээр
Шууяса ёохороо хатараял!
— Ёохор наадаа наадаеэ!
— Наадаеэ!
Ёохор
Зай, Доржотон, танайдаа ехэл һонинтойгоор,
сэдьхэлээ сэнгүүлэн сагаалбабди даа. Үшөө урдамнай олон айлнууд уринхай.
Буряад һайхан заншалнай
Бүгэдэ зоноо нэгэдүүлжэ байг!
Буряад аялга дуунууднай
Бусад холуур зэдэлжэ байг.
Хуби заяанай һэнжүүртэ
Унтархагүй галтай,
Дундаршагүй жаргалтай,
Унахагүй сэргэтэй
Һуухатнай болтогой!
Дэлхэй шэнги хизааргүй,
Дайда шэнги уужам,
Далай шэнги баян,
Һуухатнай болтогой! Болтогой!
(тайзанай урда бултадаа гарана)
Сагаан араар!